Materialshunoslik indd

tob-
lanuvchanligi 
deyiladi. U asosan po‘latning tarkibidagi uglerod miq
-
doriga bog‘liq bo‘ladi. Har xil muhitda sovitilgan po‘latning eng katta 

---

73
qattiqligi yuza qattiqligidir. Yuzadan 50% martensit va 50% trostit
-
dan iborat qatlamgacha bo‘lgan oraliq 
toblanish chuqurligi 
deyiladi. 
Toblanish chuqurligini aniqlashda diametri 25, uzunligi 100 mm ga 
teng namunadan foydalaniladi.
Toblashdan keyin sementlangan qatlam strukturasida mayda igna-
simon martensit, qoldiq austenit (200% gacha), ba’zan ortiqcha kar
-
bid qo‘shilmalari bo‘ladi. Quyi bo‘shatish 160...180
0
C da, bir marta 
toblansa  ham,  ikki  marta  toblansa  ham,  bajariladi.  Bunda  toblash 
martensiti bo‘shatish martensitiga o‘tadi va detaldagi kuchlanishlarni 
yo‘qotadi, sirt qatlamning qattiqligi 58...62 HRC ga yeta  di, po‘latning 
bardoshlilik  chegarasi  ko‘tariladi,  kuchlanishlarni  to‘plovchi larga 
sezgirligi pasayadi.
Sementatsiya qilingan va bir marta toblangan yuqori legirlan-
gan po‘latlar da qoldiq austenit miqdori ko‘p bo‘ladi (50 % gacha). 
Ularning  qattiqligini  oshi rish  uchun  toblashdan  keyin  sovuqlik  bi
-
lan ishlov beriladi yoki yuqori bo‘shatish, keyin toblash va quyi 
bo‘shatish ishlovlari beriladi.
Qattiq karbyurizatorda sementlash pista ko‘mir (yoki yarimkoks 
va torf koksi) uglerod oksidli bariy bilan birga, kalsiy yoki natriy 
solingan maxsus yashik larda bajariladi. Yashikdagi buyumlar karbyu-
rizator qatlami bilan birga shunday o‘chirib qo‘yiladiki, buyumlar­
ning umumiy hajmi karbyurizator hajmi ning 10...15 % ni tashkil qiladi. 
Qattiq karbyurizatorda sementatsiya ishlovi bajarilganda quyida-
gi jarayonlar kechadi. Karbyurizator havodagi kislorod bilan o‘zaro 
ta’sirga kirishib, uglerod oksidlanadi (uglerod oksidgacha). U, temir­
ning ishtirokida dissotsi atsi ya la nadi va aktiv atomlar uglerod chiqa
-
radi: 2 CO→CO
2
+C. Bu uglerod po‘latga diffuziyalanadi. Yashikdagi 
uglerod oksidli tuzlar karbyurizatorning uglerodi bilan o‘zaro ta’sirga 
kirishib,  muhitni  uglerod  bilan  boyitadi  (BaCO
3
+C→BaO+2CO), 
sementlanishni tezlatadi.
Bo‘shatish. 
Bo‘shatishdan  maqsad  toblash  natijasida  buyumda 
hosil  bo‘lgan  ichki  kuchlanishlarni  kamaytirish,  plastik  xossalarini 
oshirishdir. Bo‘shatish toblashdan keyin bajarilishi shart bo‘lgan ja
-
rayondir. Bo‘shatish uchun buyum PSK kritik nuqtadan past harorat
-
gacha qizdiriladi. Bo‘shatish uch xil bo‘ladi:

---

74
•  past haroratda bo‘shatish. Buning uchun buyum 160–250°C 
haroratda qizdiriladi, ma’lum vaqt tutib turilgandan keyin havoda so-
vitiladi.
Hosil bo‘lgan struktura