Materialshunoslik book · September 020 citations reads 16,154 authors

po‘lat guruhini
hosil qiladi.
Qotgan qotishmadagi o‘zgarishlarni ko‘ramiz. 
GSE, PSK
va
GPQ
chiziqlari ko‘rsatib turibdiki, qotgan aralashmalarda ham
tuzilish o‘zgarishlari yuz beradi. Qattiq holatdagi o‘zgarishlar
temirning bir modifikatsiyasidan ikkinchi modifikatsiyasiga
o‘tishida uglerodning temirda eruvchanligining o‘zgarishi hiso-
biga bo‘ladi.
Diagrammada 
AGSE
hududida austenit (A) bo‘lib, qotish-
ma sovishi davomida austenitdan 
GS
chizig‘i bo‘ylab ferrit
ajraladi. Ferrit uglerodning Fe dagi qattiq eritmasi, boshqacha
qilib aytsak, 
γ
-Fe 
α
-Fe ga o‘tadi. Bundan tashqari, haroratning
1147 °C dan 727 °C gacha pasayishida uglerodning 
γ
-Fe da
eruvchanligi 2,14 % dan 0,8 % gacha pasayadi.
Diagrammada 
SE
chizig‘i bo‘yicha austenitdan ikkinchi
sementit ajraladi. Bu sementit qattiq qotishmadan ajralib chiqadi.
GSP
hududi ikki fazadan iborat, ya’ni ferrit va bo‘linuv-
chi, o‘zgaruvchi austenitdan iborat.
S
nuqtada (0,8 % C) 272 °C da hamma austenit bo‘linib,
o‘zgarib, ferrit va ikkilamchi sementitdan iborat mayin mexanik
aralashma hosil qiladi.
Ushbu evtektoid aralashma 
serlit
deb ataladi. Tarkibida
0,8 % dan kam uglerod bo‘lgan po‘latlar 
evtektoidgacha

---

23
bo‘lgan
po‘latlar
va tarkibida 0,8 %—2,14 % C bo‘lgan po‘latlar
evtektoiddan keyingi po‘latlar
deb ataladi.
PSK
chizig‘i bo‘yicha barcha qotishmalarda hamma qoldiq
austenitdan perlit hosil bo‘ladi. Shuning uchun 
PSK
chizig‘i
perlit hosil qiluvchi chiziq
deb yuritiladi.
Diagrammadan 
S
va 
C
nuqtalarini bir-biriga solishtirsak,
quyidagilarni ko‘ramiz:
1) 
C
nuqtadan yuqorida suyuq aralashma, 
S
nuqtadan
pastda esa qotgan austenit bo‘ladi;
2) 
C
nuqtada 
AC
va 
CD
chiziqlari uchrashgan bo‘lib, su-
yuq aralashmadan kristall paydo bo‘lishini ko‘rsatadi. 
S
nuq-
tadan 
GS
va 
SE
chiziqlari uchrashgan bo‘lib, qotgan aralash-
maning ikkilamchi kristallanishini ko‘rsatadi;
3) 
C
nuqtada 4,3 % C li suyuq aralashma bo‘lib, kristal-
lanib ledeburit evtektika hosil qilsa, 
S
nuqtada 0,8 % C li
aralashma qayta kristallanib, perlit hosil bo‘ladi;
4) 
C
nuqta sathida 
FE
evtektik-ladeburit chizig‘i yotgan
bo‘lsa, 
S
nuqta sathida 
RK
chizig‘i, evtektoid-perlit chizig‘i
yotibdi;
5) 
C
nuqta birlamchi kristallanish markazi bo‘lsa, 
S
nuqta
qotishmaning ikkilamchi kristallanish markazi hisoblanadi.
Temir — uglerod qotishmasi suyuq holatdan asta-sekin
(soatiga 10 °C dan) uy haroratigacha sovitilib borilganda, qu-
yidagi tuzilishlarni ko‘ramiz. Ferrit, sementit, austenit, perlit
va ledeburit:
a) ferrit (F) uglerodning alfa temirdagi qattiq eritmasi
bo‘lib, bu eritmada uglerod juda oz miqdorda (0 dan 0,006 %
gacha) bo‘ladi. Ferrit texnik toza temirdir;
b) sementit (S) temir bilan uglerodning kimyoviy birik-
masi (temir karbidi), bu birikma juda qattiq bo‘lib, uning
qattiqligi NB=80 N/mm
2
;
d) austenit (A) uglerodning gamma temirdagi qattiq
eritmasi bo‘lib, unda uglerod 2,14 % bo‘ladi;
e) perlit (P) ferrit bilan sementit mayda donlaridan hosil
bo‘lgan mexanik aralashma (evtektoid aralashma);
f) ledeburit (L) austenit bilan sementitning mexanik ara-
lashmasi bo‘lib, bunday aralashma cho‘yanning 1147 °C da
qotishidan hosil bo‘ladi.
Po‘latlar va oq cho‘yanlar temir-sementit diagrammasiga
muvofiq tasniflanadi. Vazifasiga ko‘ra, uglerodli po‘latlar kons-
truksion, asbobsozlik po‘latlari va maxsus maqsadlarda
ishlatiladigan po‘latlarga tasniflanadi.

---

24