Materialshunoslik book · September 020 citations reads 16,154 authors

solidius chizig‘i
deb aytiladi
(solidius — lotin tilida 
qattiq
degan ma’noni bildiradi).
Takrorlash uchun savollar
1. Metall va metallmas moddalar orasidagi farq nimada?
2. Qora metallarga qaysi metallar kiradi?
3. Rangli metallarga qaysi metallar kiradi?
4. Materialshunoslik va materiallarni tekshirish fani qanday izoh-
lanadi?
5. Texnikada ishlatiladigan asosiy metallar haqida nimalarni bilasiz?
6. Metallarning õossalari qanday ta’riflanadi?
7. Materialning qattiqligi deganda nima tushuniladi va uni aniqlash
usullari qanday?
8. Metallarning ichki tuzilishini tushuntirib bering.
9. Kristall panjaralarning qanday turlari bor?
10. Qotishma deb qanday moddaga aytiladi? Qotishmalarning qanday
turlari bor?
600
500
400
260
200
100
0 5 10 13 20
40
60
80
Sb 100 %
300
327
A
B
C
D
E
630
Pb % 100 95 90 87 80
60
40
20
0
8-rasm. 
Qotishmalarning holat diagrammasi.
?

---

19


 
II B O B
TEMIR-UGLEROD QOTISHMALARI
Bu bobda keltirilgan mavzularni o‘rganish natijasida
quyidagi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lasiz:
•
temir va uning xossalari;
•
temir — uglerod qotishmalari;
•
cho‘yanlar, ularning turlari va marka(rusum)lanishi;
•
po‘latlar va ularning xossalari;
•
po‘latlar tasnifi va markalanishi;
•
po‘latlarning mashinasozlikda qo‘llanilishi;
•
po‘lat va cho‘yanning ichki tuzilishini mikroskop yor-
damida o‘rganish.
2.1. Temir-uglerod qotishmalarining
diagrammasi
Fanda temir — uglerod (Fe-C) holat diagrammasi po‘lat va
cho‘yan haqida fundamental bilimlar beradi. Uglerod temir
bilan kimyoviy birikma (sementit) yoki erkin holda grafit shak-
lida birikkan bo‘lishi mumkin. Temir va uglerod aralashmasini
o‘rganishdan oldin temirni qizdirganda va sovitganda sodir
bo‘ladigan o‘zgarishlar grafigini ko‘ramiz (9-rasm).
Grafikda temirning sovish va erish egri chizig‘i berilgan.
Ma’lumki, temir 1539 °C da eriydi. Temirni qizdirganda bir
9-rasm. 
Temirning sovish va erish grafigi.
1539
φ
1401
910
766
768
910
1401
1539
γ
β
α
α
β
γ
φ
1600
1500
1200
1000
800
500

---

20
necha allotropik shakl o‘zgarishi bo‘lib o‘tadi. Temirni qizdirganda
va sovitganda egri chiziqlar birmuncha vaqt o‘zgarmay turadi.
Ular pog‘onalar bilan ifodalanadi. Bu pog‘onalar temir
soviganda ham, qiziganda ham unda o‘zgarishlar sodir bo‘lishini
ko‘rsatadi. Temirni qizdirganda sodir bo‘ladigan bu o‘zgarishlar
vaqtida metall berilgan issiqlikni o‘ziga oladi, soviganda ro‘y
beradigan o‘zgarishlar vaqtida metalldan issiqlik ajraladi.
Temir 768 °C dan past bo‘lgan haroratda magnit xossasiga
ega bo‘lib, kristall panjarasi markazlashgan kub panjaradan
iborat bo‘ladi. Temirning bu shakli 
α
αα
αα