Materiallar


— --------- — c o s 2 6 = nX t



Download 6,18 Mb.
Pdf ko'rish
bet501/503
Sana31.12.2021
Hajmi6,18 Mb.
#272983
1   ...   495   496   497   498   499   500   501   502   503
Bog'liq
Materiallar qarshiligi (2)

— ---------
— c o s 2
6 = nX t
s in #  
s in #
bu  yerda  d  -   tekisliklar  orasidagi  masofa.  Uzil  kesil
2 d  sin в  = nX 
(a)
boMadi.  Mana  shu -   Breg  shartining  matematik  ifodasi  hisoblanadi.  Bu  rent­
gen  nurlarning  biror  tekislikdan  qaytishi,  tushayotgan  nur  m a’lum  Q  bur- 
chagi  ostida  boMib,  yuqoridagi  nisbat  saqlangan  holdagina  yuz  berishini 
bildiradi.  n  soni  qaytish  tartibi  deb  ataladi.
Endi  rentgen  nurini  tekshirilayotgan  namuna  sirtidan  qaytish  sxemasi 
bilan  tanishamiz.  Sirtga  tik  ravishda  tushayotgan  tutam   diametri  l,5-2m m  
boMgan  yuzachani  egallaydi  (15.27-rasm).  Bu  yuzachada,  tajribalarning 
ko‘rsatishicha,  katta  miqdorda  yoritilgan  kristallchalar  orasida  Breg  sharti-


ga  mos  keladigan  kristallar  ham  b o ‘ladi.  Bunda  nur  kristallardan  qaytadi. 
Qaytgan  nurlar  konus  shaklida  sirt  hosil  qilib,  ch o ‘qqidagi  burchagi  360°  -  
46?  ga  teng  boMadi.  Agar  ularning  yoMiga  fotoplyonka  q o ‘yilsa,  unda  radi­
usi  h  ga  teng  boMgan  (15.27-rasm)  aylana  tasviri  paydo  boMadi.
t g ( \ 80° -  26) = - t g 2 6  = 
(b)
ekanligi  k o ‘rin ib -tu rib d i.  Bu  yerda  a -   plyonkadan   m etall  sirtig ach a 
boMgan  m asofa. 
/ 7
  va  a  oMchab  olinadi,  bular  orqali  Q  burchak  topila­
di.  A gar  (a)  ifodaga  qaytadigan  boMsak,  toMqin  uzunligi  X  va  qaytish 
tartibi  n  maMum  boMsa,  kristall  tekisliklari  orasidagi  m asofa    ni  topish 
mumkin.  Bu  oMchamni  kuchlantirilmagan  kristall  oMchami  d 0  bilan  taqqos- 
lanadi.  Shu  yoM  bilan  kristallning  qaytaruvchi  sirtiga  tik  y o ‘nalgan  uza- 
yishni  aniqlasa  boMadi.
15.27-rasm.
Amalda  aytilt^.i  ishlarni  bajarish  ancha  qiyin.  OMchov  ishlarini  bajarish- 
da  katta  aniqlik  talab  etiladi,  chunki   va  d„  m iqdorlar  bir-biriga  yaqin  miq- 
dorlardir.  Ularning  farqi  yanada  kichik  son  boMadi.
Plyonkadan  namunagacha  boMgan  a  masofani  oMchash  ham  ancha  qi- 
yinchilik  tu g ‘diradi.  Bu  masofa  aslida  50  mm  lar  atrofida  boMadi  va  uni 
chizgMchda  oMchash  yaxshi  natija  bermaydi,  chunki  m ikrongacha  boMgan 
katta  aniqlik  talab  etiladi.  Mikrometrga  o ‘xshagan  boshqa  aniqroq  oMchov 
asbobidan  ham   foydalanib  boMmaydi.  Chunki  kassetadagi  plyonka  oMchov 
asbobi  ta’sirida  qirilishi  yoki  egilishi  mumkin.  Shunga  k o ‘ra  oMchangan  a


masofasi  haqiqiy  masofadan  biroz farq  qilishi  mumkin.  Shuni  ham  e ’tiborga 
olish  kerakki,  kunduzgi  sharoitda  ishlaganda  plyonka  oddiy  yorugMikni 
o ‘tkazmaydigan  qora  qog‘oz  bilan  o ‘raladi,  biroq  bu  qog‘oz  rentgen  nur­
larini  bemalol  o ‘tkazadi.  Q og‘oz  m a’lum  qalinlikka  ega,  o ‘lchash jarayoni- 
da  buni  ham  hisobga  olish  zarur.
Tajriba  jarayonida  ro‘y  beradigan  qiyinchiliklar  quyidagi  tartibda  bar­
taraf etiladi.  Tekshirilayotgan  nuqtada  metall  sirti  tozalanadi,  kislota  surtila- 
di.  Keyin  tozalangan  sirtga  (odatda  elektrolit  yo'Mi  bilan)  boshqa  biror  me- 
tallning  kristallari  qoplanadi.  P o‘lat  konstruksiyalami  tekshirishda  bunday 
maqsadlar  uchun  ko‘pincha  oltin  ishlatiladi.  Suratga  olganda  plyonkada  temir 
kristallaridan  va  oltin  kristallaridan  qaytgan  rentgen  nurlari  chiziqlari  hosil 
boMadi.  Oltin  kristallari  elektrolit yoMi  bilan  qoplanganligi  sababli,  ular  kuch- 
lanmaydi  va  oltinning  kristall  panjarasidagi  atomlari  orasidagi  masofasini 
m a’lum  deb  qabul  qilsa  boMadi.  Bu  esa  Breg  sharti  (a)  dan  oltin  uchun  в  
burchagini  aniqlash  imkonini  beradi.  Agar  ishlangan  plyonkadan  oltin  chi­
ziqlari  orasidagi  2h  masofa  oMchab  olinsa,  u  holda  (b)  ifodadan  yuqori  dara- 
jadagi  aniqlikda  izlanayotgan  a  masofani  aniqlash  mumkin.  Shunday  qilib, 
mazkur  masofa  plyonkadagi  chiziqlami  oMchash  yoMi  bilan  bilvosita  aniqla­
nadi.  Ammo  bu  ishlar  ham  ba’zi  qiyinchiliklardan  holi  emas.


Eng  a w a l  shuni  aytish  kerak-ki,  tekshirilayotgan  namunaning  yoritil- 
gan  yuzachasidagi  qaytgan  kristallar  soni  10-20  martalab  o ‘lchanadi.  Plyon- 
kada  esa  uzluksiz  qoramtir  chiziqlar  emas,  balki  radiusi  h  ga  teng  bo‘lgan 
aylana  bo‘ylab joylashgan,  har  xil  miqdorda  yoritilgan  yigirmaga  yaqin  nuq­
talar  paydo  b o ‘ladi.  Natijaning  o ‘rtacha  qiymatiga  ega  boMish  uchun,  surat- 
ga  olish  paytida  plyonka  rentgen  nuri  o ‘qi  atrofida  aylantiriladi.  Bunda  plyon- 
kada  uzluksiz  ravishda  yoritilgan  chiziqlar  vujudga  keladi.  Plyonka  ingich­
ka  tasm acha  ko ‘rinishida  olinadi,  chunki  yoritilgan  chiziqni  diam etrini 
oMchash  uchun  toMiq  tasma  boMishi  shart  emas.  15.28  rasmda  aks  kame- 
rasi  deb  atalgan,  m otor  yordam ida  aylantiriladigan  kasseta  ko ‘rsati!gan. 
15.29-rasmda  plyonkadan  olingan  fotosurat-rentgenogramma  tasvirlangan. 
Unda  temir  va  oltinning  chiziq  izlari  ko'rinib  turibdi.  Chiziqlar  ikkilangan, 
chunki  yuqorida  aytganimizdek,  kobalt  nurlanganda  uning  dubleti  (ikkinchi 
nusxasi)  hosil  boMadi.  Yorqinroq  chiziqning  toMqin  uzunligi  A = 1,7853A, 
xirarogMniki  esa  A = 1,7892A  ga  teng.  Tabiiyki  rentgenogrammadan  olina- 
digan  oMchovlar  yorqinroq  chiziqdan  olinadi.
Rentgenogrammaning  chiziqlari  aniq  tiniq  ko‘rinishga  ega  emas,  shuning 
uchun  asosiy  xatoliklar  ana  shu  chiziqlami  oMchash jarayonida  kelib  chiqadi. 
Agar  oMchash  uchun  mikrofotometr  deb  nomlanuvchi  asbobdan  foydalanilsa, 
oMchov  natijalari  aniq  boMadi.  Bunda  chiziqning  qoraygan  joylarini  aniq 
oMchash  mumkin,  buni  oddiy  ko‘zda  bajarish  ancha  qiyin,  albatta.
OMchash  jarayonida  plyonkaga  qayta  ishlov  berishda  uning  kirishishini 
hisobga  oluvchi  tuzatishlar  amalga  oshiriladi.  Buning  uchun  kassetada  na-

Download 6,18 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   495   496   497   498   499   500   501   502   503




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish