Materiallar



Download 6,18 Mb.
Pdf ko'rish
bet413/503
Sana31.12.2021
Hajmi6,18 Mb.
#272983
1   ...   409   410   411   412   413   414   415   416   ...   503
Bog'liq
Materiallar qarshiligi (2)

13.1  Asosiy  tushunchalar
Ustuvorlik  deganda,  inshootning  tashqi  kuchlar  ta ’sirida  o ‘zining  dast­
labki  holatini  yoki  deformatsiyasining  dastlabki  shaklini  saqlab  turish  xos- 
sasi  tushuniladi.  Inshootlaming  ustuvorligi  ham  mustahkamligi  singari  tashqi 
kuchlarning  miqdoriga  bogMiq.  Kuch  m a’lum  miqdorga  yetguncha  inshoot 
o ‘zining  ustuvor  holatini  yoki  deformatsiyasining  dastlabki  shaklini  saqlab 
turadi.  Kuch  m a’lum  miqdordan  oshganida,  inshootning  ustuvorligi  buzila- 
di,  y a’ni  dastlabki  holati  yoki  deformatsiya  shakli  o ‘zgaradi.
Fikrimizni  misollar  yordamida  ravshanlashtiramiz.  13.1-rasmda  botiq, 
qavariq  va  tekis  sirtga  o‘matilgan  og‘ir  sharcha  tasvirlangan.  Agar  sharchani 
biroz  og‘dirib,  so‘ng  o ‘z  holiga  qo‘ysak,  quyidagi  vaziyat  yuzaga  keladi:  bi­
rinchi  holda  sharcha  o ‘zining  dastlabki  holatiga  qaytib  keladi.  Uning  bu  ho­
lati  ustuvor  m uvozanat  holati  deb  ataladi.  Bu  holda  sharcha  eng  kichik  po­
tensial  energiyaga  ega  boMadi.  Ikkinchi  holda  sharcha  dastlabki  holatiga  qayt- 
maydi.  Bu  hoi  noustuvor  muvozanat  holatiga  kiradi.  Bunda  sharchaning  po­
tensial  energiyasi  eng  katta  qiymatga  ega  boMadi.  Uchinchi  holda  sharcha 
ozgina  yurib  to ‘xtaydi,  dastlabki  holatiga  qaytmaydi.  Bunday  holat  befarq 
m uvozanat  deb  yuritiladi.  Bunda  potensial  energiya  o ‘zgarmas  boMadi.
Keltirilgan  misol  qattik jism   holatining  ustuvorligiga  doir.  Biz  bu  misol 
yordamida  ustuvor,  noustuvor va  befarq  muvozanatlar  qanday  boMishini  bilib 
oldik.  Endi  m ana  shu  vaziyatlar  elastik  sistem alard a  qay  tariq a  sodir 
boMishini  ko‘rib  oMaylik.


M a’lumki,  tashqi  kuchlar  ta’sirida  elastik  sistemalarda  elastik  deformatsi­
yalar  hosil  boMadi.  Tashqi  kuchlaming  miqdori  orta  borib,  ma’lum  qiymatga 
yetganda,  deformatsiya  shakli  noustuvor  bo‘lib  qoladi;  boshqacha  qilib  ayt- 
ganda,  tashqi  kuchlaming  ma’lum  qiymatida  elastik  sistemaning  dastlabki 
deform atsiya  shakli  o ‘z  ustuvorligini  y o ‘qotadi.  Sistema  ustuvorligi 
y o ‘qolganda,  tashqi  va  ichki  kuchlar  orasidagi  muvozanat  ham  buziladi.
Ustuvor  va  noustuvor  holat  orasidagi  chegara  sistemaning  be/arij  holati 
deb  ataladi.
Ustuvor  muvozanat  holatidagi  sistemani  kichik 
masofaga  og'dirilsa, 
og'diruvchi  sabab  y o ‘qolgach,  sistema  dastlabki  holatiga  qaytadi.  'Noustu­
vor  muvozanatda  qo‘shimcha yuk  qo ‘yilmasa  ham  deformatsiya  davom  etadi. 
Befarq  muvozanatda  esa  sistema  og‘ganicha  qolaveradi.
Amalda  ustuvorlik  buzilishi  (yo‘qolishi)ning  ikki  turi  mavjud.  Ustuvor­
lik  buzilishining  birinchi  turida,  ya’ni  kuch  asta  ortib  borganda,  deformatsi- 
yaning  dastlabki  shakli  yo ‘qolib,  uning  o'rniga  yangi  shakli  hosil  boMadi 
va  rivojlanib  boradi.
Deformatsiyani 
bir  shakldan  ik­
kinchi  shaklga  o ‘tkazuvchi  kuch  kritik 
kuch  deb  ataladi.
Ustuvorlik  buzilishining  birinchi  tu- 
riga  misol  keltiramiz  (13.2-rasm).  Agar 
P
latini  saqlaydi.  M uvozanatning  bu 
ko'rinishi  ustuvor  muvozanat  sanaladi.
Agar  ustunni  to‘g ‘ri  chiziqli  holatidan 
chiqariisa  (masalan,  ozgina  turtki  beril- 
sa),  sterjen  tebrana  boshlaydi  va  ichki 
kuchlaming  qarshiligi  tufayli  yana  dast­
labki  to‘g'ri  chiziqli  holatiga  qaytadi.
Siquvchi  kuch  P  ning  qiymati  orta 
13.2-rasm.
borib,  kritik  qiymatga  yetganda  muvo­
zanatning  to ‘gMi  chiziqli  shakli  noustuvor  boMib  qoladi.  Kuchning  bu  qiy­
matida  berilgan  ozgina  turtki  ustunda  deformatsiyaning  yangi  shaklini  -  
egilish  deformatsiyasini  hosil  qiladi.
P=Pkl boMganda,  ustunning  to‘g‘ri  chiziqli  deformatsiyasi  noustuvor,  egri 
chiziqli  deformatsiyasi  esa  ustuvor  boMadi.  Kuchning  qiymati  kritik  qiy- 
matdan  oshsa,  egilish  deformatsiyasi  tez  o ‘sib  borib,  ustun  butunlay  ishdan 
chiqadi.
H
t
A


Ustuvorlikning  buzilishi  (yo‘qolishi)ning  ikkinchi  turini  ko‘rib  o ‘tamiz. 
Ustuvorlik  buzilishining  ikkinchi  turida  deformatsiyaning  yangi  shakli  paydo 
boMmay,  dastlabki  deformatsiya  keskin  ravishda  o ‘sib  boradi  (13.3-rasm,  a).
M a’lum  chegarada  С  shamirga  ko‘yilgan  P  kuchining  ortishi  bilan  sol­
qilik  yc  ham  mos  ravishda  ortib  boradi.  Bunda  tashqi  va  ichki  kuchlar  orasi­
dagi  muvozanat  saqlanadi.  Biroq  bu  jarayon  davomida  shunday  holat  vu­
judga  keladiki,  bunda  tashki  kuch  P  ning  qiymati  ortmasa  ham  solqilik  yc 
ortib  boraveradi  (13.3-rasm,  b).  Deformatsiyaning  uzluksiz  ravishda  o‘sib 
borishiga  olib  keluvchi  o ‘zgarmas  kuch 

Download 6,18 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   409   410   411   412   413   414   415   416   ...   503




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish