Математика фанини ўҚитишда замонавий ёндашувлар ва инновациялар модули бўйича

Режа: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Таянч тушунчалар: Педагогик технология, ўқитиш технологияси, 
тарбия технологияси, идентив ўқув мақсади, интерфаол метод, график 
органайзерлар.
4.1.Ўқувчиларнинг физика фанидан ўзлаштирган билим, кўникма ва 
компетенцияларни баҳолашга қўйиладиган талаблар 
Физикадан ўқув машғулотларини ташкил қилишнинг асосий шакли у 
ёки бу турдаги дарс ҳисобланади. Ҳар бир дарс тугалланган
ва бирор-бир 
мақсадга (янги билимларни бериш, янги тушунчаларни шакллантириш, 
билимларни 
амалда 
қўллаш 
малакасини 
ўргатиш, 
билимларни 
чуқурлаштириш, мустаҳкамлаш, такрорлаш, назорат қилиш) эга бўлиши 
керак. Ўқитувчи дарсга тайёргарлик кўраётганда унинг асосий мақсади ва 
вазифасини белгилайди, уни оптимал ҳал қилиш учун ўқитиш методларини 
(улар бир машғулотнинг ўзида бир неча бўлиши мумкин) ва ўқув ишини 
ташкил қилиш шаклларини танлаб олади. Физикани ўқитиш методлари 
машғулотларни ташкил қилиш шартлари ва дарс тузилиши билан узвий 
боғлиқ, қатор ҳолларда физикани ўқитиш методлари дарс тузилиши ва 
шаклини белгилаб беради. 
Дарс - ўқув тарбиявий жараёнида асосий қисм сифатида педагогика, 
психология ва дидактика принципларига мувофиқ қурилади. У ўқитувчи ва 
ўқувчиларни, турли элементларни ўзида мужассамлаштирган мураккаб ва 
мувофиқлаштирилган ҳаракатлари мажмуасидир. Дарсларнинг тузилиши ва 
туркумлари масаласига қатор педагогик тадқиқотлар бағишланган. Уларда 
дарсни қуришда асос сифатида нима қабул қилинишига: мазмуни, ўқитиш 
методлари, ўқитиш жараёнининг асосий босқичлари, ўқитиш мақсадларига 
боғлиқ бўлган турли хил ёндашувлар қараб чиқилган. 
1.Ўқувчиларнинг физика фанидан ўзлаштирган билим, кўникма ва 
компетенцияларни баҳолашга қўйиладиган талаблар. Баҳолашнинг асосий 
усуллари ва тамойиллари. Ўқувчининг ўқув фаолиятини баҳолашнинг 
методлари.
2.Ўқувчиларнинг физика фанидан ўзлаштирган билим ва кўникмаларини 
ҳамда таянч ва фанга оид компетенцияларини аниқлаш бўйича жорий, оралиқ ва 
якуний назоратни ташкил қилиш. Физика фанидан ёзма назорат ишларини 
тузиш ва ўтказиш бўйича методик тавсиялар. Назорат ишларини баҳолаш 
мезонлари. Назорат иши натижалари таҳлили ва хатолар устида ишлаш 
дарсларини ташкил қилиш.
3.Ўқувчининг ўқув фаолияти мониторингини олиб бориш мезонлари. 
Физика фанидан таълим самарадорлиги ва сифатини баҳолаш бўйича йўриқлар.

---

57 
Масалан, И.И.Соколов дарсларни уларнинг асосий мазмунига қараб 
турларга ажратиб беради, яъни: 
а) янги ўқув материалини баён қилиш; б) лаборатория иши; в) янги баён 
қилинган материал бўйича билим ва малакаларни мустаҳкамлаш ва машқ 
қилиш; г) ўзлаштиришни текшириш; д) курснинг алоҳида қисмларини 
такрорлаш. 
Б.А.Знаменский дарснинг қуйидаги турларини қараб чиқади: 
а) янги ўқув материални ўрганиш; б) якуний физик практикум; в) физик 
масалаларни ечиш; г) ўқувчиларни экскурсияга тайёрлаш, экскурсияни 
якунлаш; д) ўтилган материални такрорлаш ва умумлаштириш; е) 
ўқувчиларнинг билим ва кўникмаларини ҳисобга олиш. 
Бу дарсларда олиб бориладиган ўқув ишларининг белгиларига қараб 
турларга ажратишдир. 
Шунингдек, физика дарсининг дидактик мақсадига асосланиб, турларга 
ажратиш мавжуд, уларни қуйидаги турларга ажратиш мумкин: янги ўқув 
материалини ўрганиш; билимларни мустаҳкамлаш ва амалий масалаларни 
шакллантириш; билимларни назорат қилиш ва ҳисобга олиш; билимларни 
умумлаштириш ва чуқурлаштириш; аралаш дарс. 
Бир турдаги дарслар нафақат асосий дидактик мақсади, балки 
тузилиши бўйича ҳам ўхшаш бўлади. 
Шунингдек, дарс тузилиши қуйидаги элементларни ўз ичига олади: а) 
дарсда янги тушунчаларни шакллантириш; б) олинган билимларни қўллаш; 
в) уйга вазифа; г) такрорлаш; д) сўраш ва бошқалар бу тузилиши дарс 
давомида очиб берилади ва аниқлаштирилади ҳам ўқитувчи фаолиятини, ҳам 
ўқувчилар томонидан билимларни ўзлаштириш жараёнини ўз ичига олади. 
Дарс тузилишида билишликнинг босқичлари акс этади: дастлабки, 
омиллар, муаммони қўйиш, ғояни илгари суриш, мавхум моделни қуриш, 
тушунчалар, қонунлар ва принциплар тизимини киритиш, натижаларнинг 
назарий хулосаси ва уларни экспериментал текшириш. Бу нарса ўқувчиларда 
назарий фикрлашни шакллантириш учун асос бўлиб, хизмат қилади. 
Ҳар бир турдаги дарс тузилишини алоҳида-алоҳида кўриб чиқамиз: 
1. Янги ўқув материалини ўрганиш. Бу турдаги дарсни муваффақиятли 
ўтказиш учун нафақат ўқитувчининг, балки ўқувчиларнинг вазифаларини 
ҳам аниқлаб олиш керак. шундай қилиб, берилган турдаги, янги материал 
ўрганиладиган дарснинг дидактик тузилиши қуйидагиларни ўз ичига олади: 
ўтилганларни такрорлаш, янги билимларни шакллантириш ва уй вазифаси. 
2. Билимларни мустаҳкамлаш, амалий малакаларни шакллантириш 
дарси. Дарсларнинг дидактик тузилиши: экспериментал малакаларни, масала 
ечиш малакаларини шакллантириш, шунингдек, китоб билан ишлаш, 
ўрганилган 
материални 
такрорлашни, 
эгалланган 
малакаларни 
ривожлантириш ҳамда янгиларини шакллантиришни, билим ва малакаларни 
янги ҳолатларда қўллашни, уй вазифаларини ўз ичига олади. 
3. Билимларни умумлаштириш ва чуқурлаштириш дарси. Билимларни 
умумлаштириш ва чуқурлаштириш билим олиш, материални ўрганиш ва 
билимларни амалда қўллаш жараёнида юз беради. Дарс умумий маъруза, 

---

58 
суҳбат масала ечиш шаклида ёки ўқув иши шаклларининг бирор 
кўринишидаги мажмуаси шаклида ўтказилиши мумкин. Бу турдаги дарсда 
ўқитувчи ўқувчиларнинг маълум мавзудаги билимларини бирор тизимга 
солишга, ўқувчиларга маълум бўлган ва янги ўрганилган билимлар ўртасида 
боғланиш ўрнатишга интилади. 
Умумлаштирувчи дарслар ўқувчиларнинг билиш ва ижодий лаёқатларини, 
шунингдек, билимларни мустақил тўлдириш малакаларини ривожлантириш, 
имкониятини беради. Бундай дарсларда умумлаштириш етакчи мантиқий 
усул ҳисобланади. Бу жараён икки жиҳатдан намоён бўлади: фикрлаш 
кўникмаларини эгаллаш ва янги материални ўзлаштириш. Умумлаштириш 
жараёнида ўқувчиларда 
фикрлаш 
фаолиятининг 
муҳим 
усуллари 
ривожланади ва демак, уларнинг билиш лаёқати ривожланади. 
Ўрганилган 
бўлимларнинг 
охирида 
ўтказиладиган, 
билимларни 
умумлаштириш ва чуқурлаштириш дарслари учун икки йўналиш хосдир: 
билимларни такрорлаш ва мустаҳкамлаш. Улардан биринчиси – назарий 
билиш циклига мувофиқ билишларни системалаштириш, шунингдек, 
схемадан фойдаланиш. Ўрганиладиган ҳодисалар, қонунлар ва назарияларни 
солиштириш, таққослаш бу циклига хосдир. 
Иккинчи йўналиш – халқ хўжалигини ривожлантиришнинг асосий 
йўллари асосида билимларни умумлаштириш ва чуқурлаштириш. Бу 
умумлаштирувчи дарсларда ҳамма табиий фанларга ва техниканинг энг 
фундаментал соҳаларига таъсир кўрсатувчи физиканинг аҳамияти очиб 
берилади. 
Умумлаштирувчи дарслар ўз хусусиятларига эга эканлигини айтиш лозим. 
Улар аввало умумлаштириш қандай савияда олиб борилиши билан 
аниқланади. Одатда, мавзуни ўрганишнинг охирида блимлар қонунлар ва 
тушунчалар даражасида умумлаштирилади, бунда бир вақтнинг ўзида 
умумлаштириш ва масала ечиш малакаларини шакллантириш амалга 
оширилади, бўлимни ўрганишнинг охирида- назариялар даражасида, бутун 
физика курсини ўрганиш сўнгида-оламнинг физик манзараси даражасида 
умумлаштирилади. 
Кейинги йилларда таълим тизимини ислоҳ қилиш жараёнида янги 
педагогик 
технологиялардан 
ва 
ахборот 
технологияларидан 
кенг 
фойдаланилмоқда, бошқа фанлар қатори физикани ўқитишда ҳам 
ривожланган мамлакатларда синалган, самарали натижалар берган, дарс 
турлари қўлланмоқда. Бу дарсларнинг муҳим жиҳати шундан иборатки, унда 
ўқувчиларни кўпроқ мустақил ишлашга, дарсни амалий жиҳатини 
кучайтиришга асосий эътибор қаратилади. Агар, ўқувчи чуқур назарий 
билимга эга бўлса-ю, лекин етарли амалий кўникмани эгалламаган бўлса, у 
ўзининг билимни амалиётда қўллай олмайди ва билимни фойдали мақсадда 
қўллай олмайди. Шунингдек, ўқувчи мустақил билим олиш кўникмасини 
эгалламаган бўлса, у ўз билимини чуқурлаштириш, ривожлантириш 
имкониятига эга бўлмайди. Шу туфайли янги турдаги дарсларни физика 
ўқитиш жараёнига кириб келиши самарали натижа бериши табиийдир. 

---

59 
Ҳозирги пайтда фан ва техника шундай тез ривожланиб бормоқдаки, 
уни ўқув дастурларига киритиб улгуриш жуда қийин. Шу сабабли, ҳар бир 
физика ўқитувчиси ИНТЕРНЕТ тизими ва бошқа ахборот хоналари орқали 
фан ва техника янгиликларига тегишли ахборотларни олиб ўқув жараёнида 
қўллашлари зарур, акс ҳолда ўқувчиларга замон талаби даражасида билим 
бера олмайди. Ҳар бир ўқитувчи физика ўқитиш жараёнида қўлланилаётган 
янги педагогик ва ахборот технологиялардан фойдаланиш билан 
чекланмасдан, ўзи ҳам дарс ўтишнинг самарали усулларини яратиш устида 
ишлаши ва ижод қилишини давр талаб қилмоқда. 
Кейинги пайтларда кўпчилик ўқитувчилар янги материални ўрганиш 
дарсларида ўқувчилардан сўраш ва баҳолашни асосан дарс бошида эмас, 
балки дарс давомида ва охирида, ўрганилган материални мустаҳкамлашда 
амалга оширмоқда. Бунда ўтилганни такрорлаш янги материал учун зарур 
бўлса, қисқача, жонли суҳбат шаклида олиб борилади ва баҳолаш шарт эмас. 
Дарснинг асосий қисми янги билимларни шакллантириш ва мустаҳкамлашга 
қаратилади. 
Ўқувчиларнинг билимини, малака ва кўникмаларини ҳисобга олиш, 
назорат қилиш ва баҳолаш жуда катта аҳамиятга эга. Бунда физика 
ўқитувчисидан аввало ўқувчилар ҳар бир синфда ўқиш натижасида қандай 
билим ва кўникмаларни олишлари кераклигини жуда аниқ тасаввур қилиши
талаб этилади. Ўқувчиларнинг нафақат билим ва малакаларини, балки 
умумий ўсиши ҳали баҳоланиши ҳам ҳисобга олиниши лозим. 
Асосан ўқувчиларнинг билими икки усулда текширилади, оғзаки ва 
ёзма. Оғзаки сўраш қуйидаги шаклда ўтказилади: якка ва умумий (ёппасига)
сўраш, синов. Ёзма усул назорат, реферат ва ҳ.к. шаклларда амалга 
оширилади. Ўқувчиларнинг малака ва кўникмаларини эса экспериментал ва
график масалаларни ечиш, назорат ва лаборатория ишлари ёрдамида 
текширилади. Қисқа вақтли ёки бир соатли назорат ишлари ўтказилади. 
Билим, малака ва кўникмаларни текширишнинг янги усулларидан, 
яъни тест сўровларидан фойдаланилади. 
Якка сўрашда жавобнинг мустақиллигига, тўғрилигига, тўлиқлик, 
мантиқий ва адабий саводхонлигига алоҳида эътибор берилади; мустақил ва 
назорат ёзма ишларини баҳолашда ўқувчилар йўл қўйган хато ва
камчиликларнинг хусусияти ҳисобга олинади, шунга асосан қўпол ва унча 
қўпол бўлмаган хато ва камчиликларга ажратилади.