Matematika fakulteti

 
Электспн кпмрьятеслес 
Бисинши электспн кпмрьятес дер 1942 жылы Джпн В. Атанатпв (John V. Atanasoff) тюсеринен Айпва 
штаты кплледжинде жасатылған титтеманы атафға бплады. Бул қусылмада өткесгиш (ресекляшатель) 
тыратында вакуумлы ламралас райдаланылды. 
Әткесий мақтетлес ушын жетилиткен етарлаф титтематы кесек бплды. 1946 жылы Пентильваниѐ 
унивеститетинде Джпн Мпшли цюм Дж. Псетрес Экест тюсеринен ENIAC (Electrical Numerical Integrator 
and Calculator) электспн-етарлаф машинаты жасатылды. Ол 10 лық танлас менен итлер, текундына 300 юмел 
псынлайтуғын еди. ENIAC кпмрьятесинио өнимдаслығы механикалық цюм электспмеханикалық 
қусылмаласдан 1000 ете жпқасы еди. Бул кпмрьятесде 18000 вакуумлы ламра райдаланды, пл 167 м
2
псынды ийеледи цюм 180 000 ватт қуфатлылық талар етти. 
1945 жылы математик Джпн фпн Нейман, кпмрьятес бис тутат физикалық ттсуктусаға ийе цюм 
аррасат бөлимин өзгестрей қюлеген етарлафласды эффектив псынлаф мхмкин дер көстетти. Батқаша 
айтқанда, аррасатлық тюмийнленифди өзгестрей-ақ рспгсаммаласды өзгестифге бплады.
Бисинши кпммесчиѐлық кпмрьятеслес ENIAC цюм UNIVAC 1947 жылы райда бплды Оласда айысым 
рспгсаммаласды цюм жийи қплланылатуғын мағлафматласды тақлаф ушын пресатив ѐд райдаланылды; 
рспгсаммалаттысыф машина тили жюсдеминде итке атысылды. 
 
Электспн ламраласдан тсанзиттпсласға 
Заманагөй кпмрьятес электспн өткизгишлес жыйындытынан ибасат. Бисинши кпмрьятеслесде 
өткизгишлес тыратында вакуумлы ламрлас райдаланған еди, бисақ плас қанша қыйыншылақлас 
келтисир шығасас еди. Электспн өткизгишлес тыратында ламрлас, эффектив емет. Ламралас көр 
электспэнесгиѐ талар етеди цюм жпқасы ыттылық бөлир шығасады. Ыттылық шығасыфда ламраласдыо 
итенимлилиги төменлейди. Спнлықтан пласды 2 тааттан астық итлетиф мхмкин емет еди 

---

4 
1948 жылы ѐсымөткизгиш қусылматы-тсанзиттпсласдыо райда бплыфы менен кпмрьятес 
индуттсиѐтында севплячиѐ жхз бесди. Тсанзиттпс Bell Laboratories та инженеслес Джпн Басдин, Уплтес 
Бсаттейн цюм Уильѐм Шпкли тюсеринен жасатылды. Тсанзиттпслас электспн ламраласдыо пснына 
қпллана батлады. Тсанзиттпслас аз қуфатлылық талар етир, плас тийкасында итленген кпмрьятеслес 
киши өлшемге ийе бплды цюм тез цюсекет етифи цюм эффективлилиги менен айсылыр тусды.