Матбуот” кафедраси малакавий битирув иши

Кафедра мудири: Қ.Эрназаров


Котиба:
МУНДАРИЖА
КИРИШ..........................................................................................................
АСОСИЙ ҚИСМ
I БОБ. Реклама ва жамият
1.1. Рекламанинг таърифи ва вазифалари, пайдо бўлиши ҳамда ривожланиш босқичларини ўрганиш борасидаги илмий тадқиқотларга қиёсий назар......................................................................
1.2. Реклама турларининг таснифи...............................................................


II БОБ. Рекламанинг ривожланиш босқичлари
2.1. Ҳозирги даврдаги реклама ва унинг кўриниши ҳамда
хусусиятлари — ташқи реклама.......................
2.2. Ўзбекистонда реклама фаолиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий асослари
......................................


III БОБ.
3.1. .................................................................................
3.2. ...


ХУЛОСА……………………………………………………......................


АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ………………………………….......….......
Кириш


Мавзунинг долзарблиги.


Ишнинг мақсади ва вазифалари.


Ишнинг илмий янгилиги.


Ишнинг назарий ва методологик асослари.


Тадқиқот ишининг таркиби.


I БОБ. Реклама ва жамият.
1.1. Рекламанинг таърифи ва вазифалари,
пайдо бўлиши ҳамда ривожланиш босқичларини ўрганиш борасидаги илмий тадқиқотларга
қиёсий назар
Минглаб йиллар давомида реклама содда ва жўн шаклда бўлсада, инсониятнинг доимий ҳамроҳи бўлиб келган. Бу соҳанинг мазмун моҳияти ва шакли, жамият ишлаб чиқариш кучларинингтараққий этиши, ижтимоий-иқтисодий соҳадаги ўзгаришлар билан бирга янгиланиб бормоқда.
Табиийки, реклама нима учун керак, деган савол туғилади. Бунга “Мак Гроу Хилл” фирмасининг реклама эълонида ўзига хос жавоб берилган. Унда катта ҳаёт тажрибасига эга, “турмушнинг минг чиғириғидан ўтган” тижоратчининг қуйидаги сўзлари келтирилган.
“Мен фирмангизни билмайман. Мен фирмангиз товарларини кўрган эмасман. Мен фирмангиз мижозларини танимайман. Мен фирмангиз тарихидан бехабарман. Мен фирмангиз обрўсини билмайман. Мен фирмангиз ютуқларини эшитган эмасман. Хўш, шундай экан, Сиз менга қайси товарни реклама қилмоқчисиз?..” Реклама эълонида тижоратчининг бу сўзларидан кейин юқоридаги саволларнинг барчасига реклама жавоб бериши баён этилган.
“реклама” атамаси лотинча сўздан олинган бўлиб, “жар солмоқ”, “тасдиқламоқ”, “эътироз билдирмоқ” деган маъноларни англатади. Тилшуносликда “reclame” – “овда лочинни чорламоқ” ҳамда инглизча “reclaim” – “эътиборни ўзига жалб қилмоқ” сўзларининг шаклланишига таъсир кўрсатганига эътибор қаратилади. Шу билан бирга инглиз тилидаги “advertising” атамаси “билдириш”, “истеъмолчи эътиборини жалб қилиш”, “реклама қилинаётган товарни сотиб олиш, мазкур хизмат туридан фойдаланишга таклифлар, тавсиялар тарқатиш” маъносида ишлатилади.¹ Рекламанинг таърифи кўп. Жумладан, хориж адабиётида релама, асосан маркетинг нуқтаи назаридан талқин этилади. Масалан, Халқаро реклама ассоциациясининг таърифига кўра, релама: “ғоялар, товарлар ёки хизмат турларининг аниқ буюртмачи томонидан ҳақ тўлланган ҳолда ношахсий тақдим этилиши ва олдинга қараб силжитилишининг ҳар қандай шаклидир”.
АҚШ Шимоли-Ғарб университетининг маркетинг профессори Ф.Котлер рекламага юқоридаги ўхшаш таъриф беради. ,,Реклама коммуникациянинг молиялаштириш манбаи аниқ кўрсатилган ҳолда, пуллик ахборот тарқатиш воситалари ваколатхонаси орқали амалга ошириладиган ношахсий
шаклидир. ²
Янада муфассалроқ таъриф қуйидагича.. ...Реклама — номаълум шахслар доирасига қаратилган ҳамда реклама объектига эътиборни жалб қилиш, унга қизиқишни шакллантириш ёки сақлаб туриш, уни бозорда олға силжитишга йўналтирилган, ҳар қандай усул ҳамда шаклда, ҳар қандай воситалар ёрдамида тарқатилган ахборотдир…
..Реклама тўғрисида..ги Ўзбекистон республикаси Қонунида рекламага қуйидагича таъриф берилган.. ..Реклама — бевосита ёки билвосита фойда даромад олиш мақсадида юридик ёки жисмоний шахслар, маҳсулот, шу жумладан товар белгиси ва технологиялар тўғрисида ҳар қандай шаклда ва ҳар қандай воситалар ёрдамида қонун хужжатларига мувофиқ тарқатиладиган махсус ахборот.. .
Рекламанинг юқорида келтирилган таърифларини таҳлил қилиб, унинг моҳияти, хусусиятларини қуйидагича дейиш мумкин.

• 
  Ахборот етказиш воситасидир ,коммуникация,
  
• 
  У аниқ бир шахсга эмас, балки аҳолининг у ёки бу белгисига ажратилган қисмига ,мақсадли истеъмолчиларга, йўналтирилган
  
• 
  Ахборот етказиш тўлов асосида амалга оширилади.
  
• 
  Ахборот етказиш воситалари орқали тарқатилади, яъни реклама элтувчилар
  
• 
  Мақсадли истеъмолчиларга таъсир ўтказишни ўзига режалаштириб қўяди.
  
• 
  Реклама берувчини айнанлаштиришга имкон беради.
  

Реклама ҳамиша истеъмолчига мўлжалланган ва унга йўналтирилган бўлади, чунки у товарлар ёки хизматлардан бевосита фойдаланадиган шахс ҳисобланади.
Истеъмолчини харидор билан айнанлаштириб бўлмайди. Масалан она харидор чақалоқ истеъмолчи учун сут харид қилади. Харидор юридик шахс бўлиши, у сотиб олган товардан эса амалда жисмоний шахслар, яъни истеъмолчилар фойдаланишлари мумкин.
Харидор эҳтимолда ёки амалда бўлиши мумкин. Дўконга кирган одамларнинг маълум бир қисмигина бирор нарса сотиб олиб, харидорга айланади.
Истеъмолчи харидор, мижоз товарни хизматни ва сотиш жойини танлаш имконига эга. Шунинг учун истеъмолчи савдо хизмат кўрсатиш корхонаси учун асосий субъект ва улар фаолиятининг асосий мақсадидир.
Ҳар бир истеъмолчи ўз эҳтиёжларига эга бетакрор шахс саналади. Унинг хариди вақтидаги ҳаракатини аниқлаш иложсиз. Истеъмолчининг умумлаштирилган тавсифини яратишдаги илк қадам, унинг муайян гуруҳ — ёшлар, аёллар, зиёлилар, ишчилар, харбий хизматчилар ва ҳоказоларга мансуб бўлиши мумкин.
Илгари истеъмолчи жамиятда урф бўлган намуналардан ,либос, пойабзал ва ҳоказолар, нусха олишга ҳаракат қиларди, ҳозир эса у бошқалардан ажралиб туришни ,буюртма бўйияа либос, пойабзал тиктириш , ёқтиради.
Истеъмолчилар сонинг ортиши товар турларининг табақаланишига таъсир кўрсатди. Зеро, одамларнинг эҳтиёж ва қизиқишлари ортиб бормоқда. Бунга жавобан, ишлаб чиқарувчилар ҳам ўз маҳсулотлари турларини муттасил кўпайтириб, уларни такомиллаштиришмоқда. Шу боис, ота-оналар ҳозирда, масалан, тузилиши жиҳатидан мураккаб бўлган маҳсулотни танлашда ёрдам кўрсата олишмаяпти. Бу — жамиятда реклама ролининг ортишига сабаб бўляпти.
Рекламанинг вазифасини фақат товар ва хизматларни тарғиб этиш, компания, савдо белгисининг нуфузини оширишга хизмат қилиши билан чегаралаб бўлмайди. У қуйидаги бошқа вазифаларни ҳам бажаради..

• 
  Корзона, унинг тарихи, ютуқлари борасидаги ахборотларни тарқатиш
  
• 
  Жамият томонидан корхонага нисбатан ижобий муносабатни шакллантириш
  
• 
  Реклама берувчининг товар ива хизматига нисбатан нотўғри тасаввурларни йўқотиш
  
• 
  Сервис хизмати, яъни, корхона, харидор товарни сотиб олганидан кейин ҳам, у ҳақда ғамхўрлик қилиши тўғрисидаги қўшимча маълумотларни тарқатиш
  
• 
  Экологик жиҳатдан соф маҳсулотларни, атрофга зарарсиз корхоналарни реклама қилиш орқали истеъмолчиларнинг экологик тарбиясига ҳисса қўшиш ва ҳоказолар.
  

екРеклама берувчининг товар ива хизматига нисбатан нрекққфвфқвф55555 Фцвқвфқвфқвфқвф
Рекламанинг дастлабки шакллари миллодгача бўлган қадимий даврларда ҳам мавжуд бўлган. Бизгача етиб келган, ҳозирда Буюк Британия музейида сақланаётган илк реклама мурожаати мисрда папирусга битилган қулни сотиш ҳақидаги ёзув ҳисобланади. Матнда ..Унинг қулоқлари яхши эшитади, кўзлари кўради. Унинг оз таомга қаноатлилиги, ҳалоллиги, итоаткорлигини кафолатлайман..³ дейилган эди.
Ҳозирги давр тадқиқотчилари кўҳна Мемфис шаҳри вайроналаридан топилган тошга ўйиб ёзилган.. ..Мен, Крит оролидан бўлган Рино, маъбудлар иродаси билан тушларни талқин қиламан..⁴ деган сўзларни ҳам энг қадимги реклама матнларидан бири, деб ҳисоблашади.
Аммо қадимда тош ёки металлга эмас, балки деворларга тирнаб ёки бўёқ билан ёзилган реклама ёзувлари кўпроқ оммалашган. Ўтмиш тадқиқотчилари уларни граффити ..итальянча ,,Граффито,, - ,,Тирналган,, сўзидан.. матнлари жеб аташади. Кўҳна Юнонистон ва Римда реклама эълонлари ёғоч тахтачалар, мисс парчалари, суякка ўйиб ёзилиб, майдонлар, одамлар тўпланадиган бошқа жойларда баланд овозда ўқиб берилган. Реклама ўтмиўда ҳам жамият ҳаётида катта ўрин эгаллай бошлаганида турли эълон ҳамда билдиришларни уй-жойларнинг деворларида бетартиб ёзмаслик учун уларга мўлжаллаб махсус деворлар — ,,амбуслар,, қурилган.
Милоддан аввалги 73 йилда қулқондан отилган суюқликка ботиб қолганлиги сабабли ўзининг асл қиёфасини сақлаб қолган энг кўҳна помпей шаҳри, биз учун бир ярим мингтадан кўпроқ реклама мурожаатларини сақлаб қолган. Уларда жамият ҳаётининг ва инсон турмушининг деярли барчаа соҳалари — сиёсий, иқтисодий, ижтимоий масалалар, томошалар, турли хизмат турлари ҳақидаги рекламалар акс этган.
Ўтмиўда меҳмонхона, емакхона, ҳаммомлар, ижарага бериладиган бинолар ҳам реклама қилинган. Жумладан, емакхоналардан бирида қуйидаги эълон илиб қўйилган.. ..Йўловчи, шу ердан ўн иккинчи миноранинг олдигача бор. У ерда Сирикуснинг мусаллас ертўласи бор. Ўша ерга албатта кириб ўт. Кўришгунча..⁵ Ёки ижарага бериладиган тураржой рекламаси.. ,,Яхши ва мустаҳкам қилиб, қурилган бино..⁶ Энг қизиғи, бу матндан кейин бинонинг расми ҳам туширилган.
Қадимги нақшлар, турли расмлар, татуировкалар ва ҳоказоларни ҳозирги тасвирий рекламанинг дастлабки кўринишлари дейиш мумкин. Шу билан бирга қадимги усталар ясаган буюмларининг сифатига кафолат тарзидаа уларга шашсий тамғаларини қўйишган.
Бу белгиларни ҳозирги товар маркаси бредининг қадимий намунаси дейиш мумкин.
Реклама Шарқда ҳам кенг тарқалган. Бу шарқ мамлакатларида савдо-сотиқ, шу жумладан, турли ўлкалар билан ўзаро товар айирбошлаш кенг ривожланганлиги, ҳунармандчилик равнақ топгани билан боғлиқдир.
Жумладан Ўрта асрларда Юуюк ипак йўли орқали тобора кенгайиб борган. Бу савдо карвонлари етиб келишидан аввал махсус ёлланган одамлар — жарчилар ⁷ бозорларда, савдо расталарида, карвонсаройларда реклама маълумотларини тарқатишган, аҳолидан буюртмалар ҳам қабул қилишган.
Жарчилар кўҳна Юнонистонда ҳам машҳур бўлишган. Улар кўчаларда реклама хусусиятига эга қўшиқлар куйлаб юрганлар. Масалан.. ,,Кўзнинг чарақлаб туриши, ёноқларнинг ёниши, чиройнинг янада очилиши учун оқила ааёл атир-упани Эсклиптосдан арзон нархда сотиб олади.,,⁸ дейилган.
Европа мамлакатларида қиролнинг фармонларини, шаҳарларда маҳаллий маъмурларнинг буйруқларини эълон қиладиган махсус жарчилар бўлган. Бундан ташқари, жарчилар савдо уюшмалари ,гильдялари, томонидан ҳам махсус ёлланган.
13-асрда Францияда жарчилар эълон қилган хабарлар, реклама материалларининг тўплами — ,,Париж жарчилари,, Гильом де Вильнев томонидан тайёрланган. Умуман, бу жарчиларнинг Париж шаҳри майдон ва кўчалари ҳаётидаги ўрни катта бўлган. Жарчилар овоза қилаётган ҳар бир таом, мева ёки буюмлар учун алоҳида сўзлар, оҳанглар ишлатишган, яъни ўзига хос нутқ ва мусиқа образларини яратишган. ⁹
1608 йилда эса Англияда ҳам ,,Лондон жарлари,,китоби нашр этилган. Унда келтирилган мисоллардан бирида шундай дейилган.. ,,Диққат 24 ёшли қиз ҳақида бирон нарса хабар қилиши мумкин бўлган ҳар бир эркак ёки аёл жарчига буни маълум қилинг ва бу хизматингиз мукофотланади,,.
Реклама тарихи дастлаб қаерда пайдо бўлганлиги.. Ғарбдами ёки Шарқдами, юунга аниқ жавоб бериш мушкул. Аммо биз мавжуд тарихий манбааларга ва тадқиқотларга асосланган ҳолда, реклама, савдо-сотиқ мақсадларини кўзлаган ахборот тарқатиш воситаси сифатида Шарқда пайдо бўлган, деб ҳисоблаймиз. Аммо реклама фан сифатида, айнан Европада ривожланди.
145 йилдаа Гутенберг томонидан матбаа дастгоҳининг ихтиро қилиниши оммавий коммуникация воситаларининг тизимини, шунингдек, рекламани ҳам ривожлантиришда янги даврни бошлаб берди. Илгари бир неча кун ва машаққатли меҳнатни талаб қилувчи матнларни тайёрлашни матбаа дастгоҳлари ёрдамида тез бажариш имконияти туғилди. 1465 йилда Италияда илк босмахона пайдо бўлган бўлса, 1468 йилда Швейцарияда, 1470 йилда Францияда, 1473 йилда Бельгия, Венгрия ва Польшада, 1476 йилда Англия, Чехия ва Европанинг бошқа мамлакатларида ҳам матбаа дастгоҳлари ишга тушди.
1472 йилда илк марта реклама эълони чоп этилди. Диний китоб сотувга чиқарилгани ҳақидаги ушбу матн Англия черковларидан бирига осиб қўйилган эди.
Шифокор Теофраст Ренотно Европада босма рекламанинг асачиси ҳисобланади. У 1630 йилда Парижда ,,Француз газетаси,, да реклама эълонларини чоп этадиган идора ташкил этган. Бу газетада эълон қилинган илк реклама материалида ўғирланган 12 от қаерга яширилганлигини маълум қилганлар учун мукофот берилиши кўрсатилган эди. ¹⁰ матбаачилик ривожланиб боргани сари газеталарда асосан савдо-сотиққа доир эълонлар кўплаб чоп этилиши билан бир қаторда, шаҳардаги бино деворларида қўлда ёзилган эълонлар ҳамда босмахоналарда тайёрланган варақалар ҳам ёпиштирила бошланди.
Америка қитьасида реклама эълонларини чоп этишга ихтисослашган дастлабки нашр ,,Бостон Ньюс-леттер,, газетаси ,1704 йил, бўлди. 1729 йилда Бенжамин Франклин томонидан таъсис этилган ,,Газет,, кўплаб рекламаларни нашр қиларди. Умуман, АҚШда рекламанинг равнақ топиши Бенжамин Франклин номи билан боғлиқ. ,,Газет,, ададининг кўплиги билан бир қаторда, мустамлакаа америкасидаги барча нашрлар орасида энг кўп реклама эълонлари чоп этиладиган оммавий ахборот воситаси ҳисобланган.
1844 йилнинг июль ойида машҳур ёзувчи Эдгар По муҳаррирлик қилган ,,Сажери Мессенжер,, журналида илк журнал рекламаси пайдо бўлди. Маълумки, газеталар ўша вақтда муайян ҳудуд, асосан шаҳарларда тарқатилган. Журналларнинг бутун мамлакатда тарқалиши уларда реклама эълонларининг берилла борилиши умуммиллий рекламани йўлга қўйишга имкон берган.
1839 йилда фотографиянинг пайдо бўлиши реклама матнларининг ишончли ва ҳаққоний суратлар билан тўлдирилишини таъминлади. 1844 йилда телеграф ихтиро қилиниши энг олис ҳудудларнинг ҳам марказ билан алоқа боғланишини йўлга қўйишга хизмат қилди. Натижада реклама бебаҳо рақобат усуллари, маркетинг функцияларидан бирига айланди.
Реклама билан бўлим ва ваколатхоналарнинг кенг тармоғига эга бўлган махсус фирма ҳамда агентликлар, шунингдек, саноат ва савдо компанияларининг йирик корхона, нашриёт ва ҳоказоларнинг реклама бўлимлари шуғуллана бошладилар. Реклама агентликлари ўз фаолиятларида даставвал газета саҳифаларини сотиб олиш ва уларни реклама берувчиларга катта фойда олиш ҳисобига қайта сотиш билан шуғилланганлар. Масалан, 1841 йилда Филадельфияда ,АҚШ, В.Пальмар деган шахс матбаа ноширлари билан газета ва журналлар саҳифаларини сотиб олишга шартнома тузиб, кейин бу саҳифа майдонларини реклама берувчиларга сотган. Ўша вақтларда реклама матнларини реклама берувчилар тайёрлашган.
Кейинчалик эса реклама агентликлари эълонлар матнларини ўзлари тайёрлай бошлаганлар. Реклама эълонларини режалааштириш, матнларни тайёрлаш ва реклама кампаниялари ўтказиш билан шуғиллана бошлаган илк агентлик ,,Айер ва унинг ўғли,, номи билан 1890 йилда ташкил этилган.
1920 йилнинг 2 ноябрида АҚШнинг Пенсильвания штати Ритсбург шаҳрида реклама тарқатишнинг янги, қудратли воситаси — радио пайдо бўлди. Бу билан мамлакат ва жаҳондаги янгиликларни бевосита воқеа содир бўлган жойдан тарқатиш имкони туғилди, инсонлар барча кўнгилочар тадбирлар.. адабиёт, мусиқа, театр, спортдан баҳраманд бўла бошладилар. Реклама берувчилар ўз рекламаларини энг оммабоп, машҳур радиоэшиттиришларнин ҳомийларига ҳам айланишди.
Коммуникайия воситаларини ривожлантиришда энг муҳим воқеа 1941 йилда — илк телевидение эшиттириши бошланганида рўй берди. Иккинчи жаҳон урушидан кейин телевидение рекламасидан фойдаланиш жадал суратлар билан кечди. 1955 йилда рангли телевидениенинг пайдо бўлиши эса, реклама таъсирчанлигини оширишда янги уфқларни очди. Бу вақтга келиб телевидение реклама айланмаси бўйича оммавий ахборот воситалари ўртасида газетадан сўнг иккинчи ўринга чиқди.
1.2. Реклама турларининг таснифи.

Ҳозирги вақтда рекламанинг турлари хилма-хилдир. Уни мақсадига кўра қуйидагича таснифлаш мумкин..