Mas’ul muharrirlar: Olimjon Tojiyev

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
235 
Ким
Отасин 
Сийласа икки 
дунёси 
обод 
сатр 
коди: 
1524...
Ӯқувчилар 
мустақил 
бажаришлари 
учун 
ҳавола 
этиладиган 
топшириқлар қуйидагича бӯлиши мумкин: 
2-топшириқ. Тил сандиғида берилган сӯзларнинг нуқталари ӯрнига мос 
қӯшимчаларини қӯйиб ва сӯзларни тӯғри тартибга келтирсангиз Аваз 
Ӯтарнинг машҳур бир шеърини ӯқийсиз.
Тил сандиғи 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Ҳар 
эмди 
одам...
жон...
бил... бани... тил...
Тил 
робитаи Воситаи оламиён...
Ғайри 
билгали Саъй 
тили...
қил... ёш...
Ким 
илм...
ривож... ҳунар...
аён...
он...
Лозим 
ҳар 
Билув 
она 
сиз...
тил...
тили...
Билмак... қил...
Они 
ғайрат 
кон... фойда...
Ҳар 
.......
.......
.......
.......
.......
.......
сат. 
коди 
1752634 
Тил 
........
.........
........
сат. 
коди: 
1324 
Ғайри 
........
.......
........
.......
.......
сат. 
коди: 
143526 
Ким 
........
.........
........
........
.......
сат. 
коди: 
124365 
Лозим 
........
.........
.........
........
........
1526347 
Билмакка ........ ........
.........
........
........
134265 
Ёки хассос шоир Ӯткир Рашиднинг “Умр” шеърини шундай топшириқ 
асосида ӯқитиш мумкин: 

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
236 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
Ярим 
код: 
Қайта 
беҳуда қайтмас ӯткарман
г 
умринги
з 
Уни 
1352..
.
Қайта 
............. ............. ............... .............. .........
Бебаҳо
берман
г 
бойлик..
.
ютқаз...
бой 
Уни 
Бебаҳо 
............ ............. ..............
............
.........
Умрингиз...
ип...
Ҳар 
тизилган куни 
марвари
д 
Умрингизнин
г 
...........
...........
............... ............... ........
Ип...
бекор 
Узманг 
кетказ... донаси... Уни 
Ипни 
..........
..........
............
...........
.........
Шунингдек, синтаксис бӯлимини ӯқитишда сӯз бирикмаларини, сӯз 
қӯшилмаларини аниқлашда ҳам схема ва жадваллардан фойдаланиш мумкин. 
Масалан, берилган гапдаги сӯз бирикмалари ва сӯз қӯшилмаларини аниқлаш 
учун топшириқ. Намуна: Гапдаги сӯз қӯшилмалари ва сӯз бирикмаларини ва 
уларнинг турларини аниқланг: 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
Шакар қовунларнинг майин ҳидлари сабо билан тарқалар секин (У.) 
1 + 2 
2 + 4 
3 + 4 
5-6 + 7 
8 + 7 
Шакар 
қовун.
қовун... 
ҳидл.
майин 
ҳидлар 
сабо 
билан 
тарқалар 
секин 
тарқалар 
Битишувли 
бирикма,
аниқловчили 
бирикма 
Мослашувли 
бирикма,
аниқловчили 
бирикма 
Битишувли 
бирикма,
аниқловчили 
бирикма 
Бошқарувли 
бирикма,
кӯмакчили 
бошқарув,
тӯлд. бирикма 
битишувли 
бирикма,
ҳолли 
бирикма 
Эслатма: Ҳидлар тарқалар бирикмаси гапнинг грамматик асоси, 
предикатив бирикма ҳисобланиб сӯз бирикмасига киритилмайди.
Ана шундай тарзда сӯз бирикмалари таҳлилини ӯтказиш учун қуйидаги 
гапларни тавсия этилади: 
1. Одамлар билан юмшоқ муомала қилиш ҳикматларнинг дебочасидир.
2. Биз тилимизни ва ватанимизни севамиз.
3. Оддийлик аҳлоқий баркамолликнинг бош мезонидир (П. Т.).
4. Одамлар яхши ва ёмон сӯзини айтиб яшашади (Т. Убайдулло) 

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
237 
Намуна: 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
Одамлар яхши
ва 
ёмон
сӯзини 
айтиб
яшашади.
Сӯз қӯ-
шилмала
ри ва сӯз 
бирикма-
лари 
1 + 7 
Одамлар 
яшаша-
ди 
2 + 4 
яхши 
ва ёмон 
2 + 5 
яхши 
сӯзини 
4 + 5 
ёмон 
сӯзини 
5 + 6 
сӯзини 
айтиб 
6 + 7 
айтиб 
яшаша-
ди 
Бирикма 
турлари: 
Предика
тив 
бирикма 
Сӯз 
тизмас
и 
Сӯз 
бирикмас
и 
Сӯз 
бирикмас
и 
Сӯз 
бирикмас
и 
Сӯз 
бирикм
аси 
Синтакти
к 
алоқасига 
кӯра 
Мослашу
вли 
Бирикма 
тенглан
иш 
Битишув
ли 
бирикма 
Битишув
ли 
бирикма 
Бошқарув
ли 
бирикма 
Битишу
вли 
бирикм
а 
Синтакти
к 
муносаба
тига кӯра 
Предика-
тив 
бирикма 
Уюшиқ 
бӯлакл
и 
Аниқлов
чили 
бирикма 
Аниқлов
чили 
бирикма 
Тӯлдирув
чили 
бирикма 
Ҳолли 
бирикм
а 
Юқоридаги топшириқларни бажаришда ҳам дидактик ӯйинлардан 
фойдаланиш имконияти бор. Дидактик ӯйинлар интерфаол усуллардан бири 
сифатида болалар табиатига мос келиб дарсга эътибор ва қизиқишни 
орттиради. ” Ӯйлаб топ”, “Ҳозиржавоблик”, “Кластер тармоқлари” ва бошқа 
кӯплаб методистлар томонидан тавсия этилаётган ӯйинлар ӯқитишнинг 
амалий йӯналишини кучайтиради, билимни мустаҳкамлайди. Бундай 
ӯйинларни ташкил этишда ҳам жадвалларга мурожаат қилиш мумкин. Гарчи, 
интерфаол ӯйинлар янги билимларни чуқур бера олмаса-да, дарснинг 
шавқовар бӯлишини таъминлайди. Ӯқитувчи маҳорат билан ӯйин вазиятини 
яратиб, ӯқувчилар ҳиссиётига таъсир эта олса (германевтика) ӯша дарс ва 
мавзулар ӯқувчилар хотирасига узоқ вақт муҳрланиб қолади. Одамлар кӯп 
нарсаларни унутса ҳам, ҳиссиётига таъсир этган нарсаларни унутмаслигини 
психологлар таъкидлашади. Яна шуни таъкидлаш керакки, таълимни ӯйин 
фаолияти билан қӯшиб олиб борилиши ӯқувчиларда мустақил фикрлаш, 
муаммога ижодий ёндашиш лаёқатларини шакллантиради, тил фактларини 
анализ ва синтез қилиш (таҳлил ва умумлаштиришга ӯргатади), уларнинг 
қобилият ва иқтидорларини, оғзаки ва ёзма нутқини ривожлантиради. 
Индивидуал (якка), гуруҳли (кичик ва катта гуруҳларда) ва ялпи бутун синф 
ӯқувчилари иштирокида ӯтказилган мусобақаларни баҳолашга ӯқитувчи 

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
238 
адолат билан ёндашмаса ӯқувчиларда ӯринли эътирозлар пайдо бӯлиши 
мумкин. Чунки, болалар бундай беллашувларда ғолиблик имкониятини қӯлдан 
бермасликка доим интиладилар.
Шунингдек, Венн диграммаси чизмаларидан она тили фанининг барча 
бӯлимларини ӯқитишда кенг фойдаланиш мумкин. Нутқ товушларининг 
умумий ва фарқли белгиларини қиёслашда, бӯғин ва унга ёндош 
морфемаларни қиёслашда, сӯз бирикмасини унга ёндош ҳодисалар: сӯз 
тизмаси, қӯшма сӯз, ибора, тасвирий ифодалар билан қиёслаб ӯрганишда, 
морфологияда сӯз туркумларини қиёслашда, синтаксисда ҳам бир талай 
мавзулар ӯтилишида бундай чизамлар қӯл келиши аниқ. Хусусан, қӯшма 
гапларнинг турларини ӯтишда боғланган ва эргаш гапли қӯшма гапларни, улар 
билан оралиқ тип қӯшма гапларни, боғловчили ва боғловчисиз қӯшма 
гапларни қиёсан образли тушуниб олишда Венн диаграммаси яхши ёрдам 
қилади. 
Бу 
ҳақдаги 
тавсияларимизни 
келгуси 
мақолаларимизга 
мӯлжаллаганмиз.