|
ўзбек тилида:
вовулламок, тақкилламоқ
паққилламоқ, тарсилламок, ғаққилламоқ, шаққилламоқ, ғизилламок,
пизилламоқ,
жаззиламоқ,
шувилламок,
шивирламоқ,
пичирламоқ,
шитирламок,
питирламоқ,
вишшилламоқ,
чийилламоқ,
увилламоқ,
гувилламоқ, ғувилламоқ, ваққилламок ва бошқалар,
инглиз тилида эса:
to
whisper, to bark, to hiss, to rattle, to cackle, to giggle, to bang, to miyaw, to roar, to
bray, to kniegh, to clap, to tick, to jing, to tick-tuck, to ouch, to rub, etc.
Бундай
феъллардан
дерриватив
(ҳосилавий)
харакат
номлари/герундийлар ҳам, отлар хам пайдо бўлиши ҳам мумкин (масалан,
ҳаракат номлари/ герундийлар: гувиллаш, чийиллаш, пичирлаш, шаккиллаш,
тарсиллаш, паққиллаш, ваққиллаш, ғаққиллаш, шитирлаш, ғизиллаш,
пизиллаш, жаззилаш, hissing, snoring, clapping, tapping, roaring, ёки отлар: hiss,
snore, clap, tap, roar, tick-tuck, drip-drip, rub-rub, jingle ёки тақ-туқ, пақ-пуқ, шақ-
шуқ, тарс-турс, ғарс-ғурс, порс-пурс, тарс- турс, қарс-қурслар, шов-шувлар,
ғув-ғувлар, миш-мишлар, гала--ғовурлар, лик-ликлар, дик-диклар, пиқ-пиқлар,
шиқ-шиқлар ва ҳоказолар. Мазкур тил воситалари - вербализаторлари орқали
инсон тафаккуридаги ўзига ҳос табиий таклидий воқелик ифодаланган, бундай
воқеликни “
ономатопеик концептуал семантика”
деб номлашга асос бор,
чунки бундай семантика замирида инсон идрокидаги объектив тақлидий
воқелик ётибди, шу боис у ҳар бир тилда ўзига ҳос вербал воситалар орқали
ифодаланиши умум конуниятдир.
Шуни тъкидлаш лозимки, тилларда бу семантика нафақат вербал
воситалар, вахоланки новербал, яъни паралингвистик воситалар орқали ҳам
ифодаланиши мумкин. Лекин мулоқатда вербал воситаларнинг ўрни ўзгача,
чунки новербал воситалар юқорида зикр этилган семантикани тўлақонли
ифодалай олмайдилар. Вербал воситалар эса бу маънода тилларда махсус
воситалар саналиб, улар новербал воситалар билан вазият тақозасига кўра
қисман синонимик муносабатларга киришадилар.
Барча тилларда ономатопеик воситалар тизими ономатопеик
концептуал-семантик майдон “ мавжудлигидан далолат беради. Мазкур
майдоннинг ядроси (феъллар), доминантаси (отлар) ва периферияси
(равишлар)ни ташкил этувчи аъзолари ўзларига ҳос мақом ва мавқеэ билан
тилларда кўлланиладилар.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
168
Юқорида келтирилган турли сўз туркумлари ва паралингвемалар орқали
ифодаланган ономатопеик (тақлидий) сўзларни тил нуқтаи назаридан олиб
қаралганда, “ономатопема” атамаси билан, отлар билан ифодаланган тақлидий
сўзларни эса “онаматопоним”, тақлидий сўзларни нутк нуктаи назаридан
олганда “ономатоп” атамаси билан юритиш мақсадга мувофиқ бўлади.
Тилларда ономатопемаларнинг қуйидаги структурал турларини
ажратиш мумкин:
1)
бир ўзак ёки негзли лексемадан иборат содда ономатопемалар;
2)
бир ўзак ёки негзли лексема ва ономатопея ясовчи аффикслардан
иборат ясама ономатопемалар;
3)
икки ёки ундан ортиқ ўзак ёки негзли лексемадан иборат мураккаб
ономатопемалар;
4)
қоришиқ таркибли ономатопемалар.
Семантикасига кўра тилларда ономатопемаларнинг қуйидаги
турларини ажратиш мумкин:
1)
табиат ходисалари билан боғлиқ товушларини ифодаловчи
ономатопемалар (натурономатопемалар);
2)
инсонлар
товушларини
ифодаловчи
ономатопемалар
(хуманономатопемалар);
3)
хайвонлар
товушларини
ифодаловчи
ономатопемалар
(зооономатопемалар);
a)
уй хайвонлари товушларини ифодаловчи зооономатопемалар;
b)
ёввойи хайвонлар товушларини ифодаловчи зооономатопемалар;
c)
судралувчи
хайвонлар
товушларини
ифодаловчи
зооономатопемалар;
d)
сув хайвонлари товушларини ифодаловчи зооономатопемалар;
4)
қушлар
товушларини
ифодаловчи
ономатопемалар
(орниономатопемалар);
5)
ҳашоратлар
товушларини
ифодаловчи
ономатопемалар
(инсектоономатопемалар);
Афтидан, ҳар бир тилда махсус ономатопеологик сатҳ мавжуд десак,
муболаға бўлмайди, чунки бирон бир тилни шу сатҳнинг бирлиги бўлмиш
ономатопемаларсиз
тасаввур қилиш кийин. Шундай килиб, биз таклидий
сўзларнинг лингвокогнитив асослари, структурал-семантик, комуникатив-
прагматик, лингвокультурологик ва лингвостилистик жиҳатларини ўрганувчи
тилшуносликнинг
мўъжазгина
йўналишини
шартли
равишда
“ономатопеология
1
” деб аташни тавсия этамиз, чунки у ўзига хос ва ўзига мос
1
Тилшуносликда грекча “ onomatopoiїa” (сўз ясаш, яратиш) дан ва”ónoma”, қаратқич келишиги “onómatos” (
исм) ҳамда” poiéō”( қиламан, яратаман), тақлид қилишлан олинган бўлиб, тилшуносликда эса товушларга
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
169
ўрганиш объекти (“ономатопема”лар), ўқув предмети (ономатопемаларнинг
лингвокогнитив
табиати),
материали
(эмпирик
ономатопемалар.
ономатоплар), таҳлил методлари (индуктив, дедуктив, структурал, семантик,
трансформацион, моделлаштириш, статистик, контекстуал ва когнитив ва
х.к.)га эга.
Шундай қилиб, ономатопеология тилшуносликнинг бир сохаси
сифатида олиб каралса, унинг махсус, қиёсий, типологик ва умумий
онаматопеология каби турларини ажратиш мумкин. Бу маънода махсус
онаматопеология бир алоҳида олинган тилнинг тақлидий сўзларини ўрганувчи
фан бўлиб, қиёсий ономатопеология эса икки ёки ундан ортиқ тиллар тақлидий
сўзларини ўрганувчи фан, типологик ономатопеология жаҳон тиллари
тақлидий сўзларини ўрганувчи фан ҳисобланиб, улардаги универсал ва уникал
жиҳатларни тадқиқ қилса, умумий ономатопеология эса тилдаги тақлидий
сўзларнинг лингво-когнитив асослари, структурал, семантик қурилиши,
лингвопрагматик ва лингвокультурологик жиҳатлари умумқонуниятларини
ўрганувчи умумий филологик фан бўлиб саналади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
