Mas’ul muharrirlar: Olimjon Tojiyev

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
147 
Келишик қўшимчаларининг ҳам турли кўринишда (вариантларда) 
кузатиш мумкин. Чиқиш келишиги “-
дан
” шакли эски ўзбек адабий тилида 
“-
дин
” шакли билан ифодаланган. “Муншаот” асарининг 191-бетида 
“атрофдин”, “алардин”, “ишидин”, “бундин”, “ёдидин”, “қаторидин”, 
193-
бетида “
дуодин”, “зулматидин”, “мазмунидин”, “фалакдин
” каби сўзларда ва 
“Маҳбуб ул-қулуб” асарида эса “
хаёлидин”
(48-бет), 
“шиддатидин”, 
“нидосидин”, “ҳуридин”, “уётдин” 
(49-бет) каби сўзлар таркибида чиқиш 
келишиги шакли 
“-дин”
вариантида ишлатилади. Асарнинг бошқа қисмларида 
ҳам 
“-дан”
шаклини учратиш қийин. Бундан аниқ бўладики, эски туркий 
тилимизда чиқиш келишиги шакли 
“-дин”
вариантида мавжуд бўлган ва 
тарихий тараққиёт натижасида бугунги ҳолатга келиб қолган.
Тушум келишиги асосан икки вариантда ишлатилади. Бугунги кунда 
шъерият талаби билан қисқарган шакли “-н” ҳамда адабий тилдаги тўлиқ 
шакли “-ни” тенг қўлланилган: “такаллумин” (57-бет), “тутмоғонни” (87-бет).
Жўналиш келишигининг ишлатилишида 4 вариантлилик, яъни тўртта 
морф – -ға (190-бетда 
қайсиға, ҳолиға
, 191-бетда 
девонийларға, бандаға
, 192-
бетда 
ўтиға, жароҳатиға, 
193-бетда 
қотиллариға, танға, жонға
, 48-бетда 
йўлға, ишқиға, ҳусниға
), -ка (49-бетда 
сулукка
), -қа (87-бетда 
валенеъматқа, 
160-бетда
туфроққа
), -га (49-бетда 
кўнглига, ўзига, ишига
) орқали 
ифодаланган. Бироқ булар орасида энг фаоли 
“-ға
” шакли ҳисобланади. “-
ға
” 
марфемасининг Навоий асарларида жуда кўп учраши ҳозирга адабий тилдаги 
“-га”
морфемасининг кўп қўлланиши ўз навбатида бир вақтлар фаол бўлган 
бу морфема эндиликда нофаол морфемага айланган ва эски ўзбек адабий 
тилида нофаол бўлган 
“-га”
морфемаси эса бугун ўта фаол морфемага 
айланган. Тарихий тараққиёт шуни кўрсатмоқдаки, эски ўзбек тилидаги 
“-ға”
шакли бугун 
“-га”
шаклига ўз ўрнини бўшатиб берган.
Қаратқич шаклини эса 
“-инг”
ва 
“-нинг
” шаклларини кўрамиз: 
табиатинг коми
(49-бет), 
тилнинг офати 
(бу ҳақда юқорида тўхталган эдик).
Исмлардаги кесимлик шакллари (боғламалар)ни эски ўзбек адабий 
тилида 
“-мен”, “-сен”, “-дур, -тур”
шаклларида ишлатилиши мавжуд бўлган: 
“иштур” 
(189-бет), 
“бордур”, “экандур”, “вожибдур”, “забтидур”
(190-бет), 
“бермакдур”
(192-бет), 
“хушвақтдурлар”
(193-бет), 
“нидосидур”, 
“кечмакдур”
(49-бет), “
улфатдур”
(50-бет), 
“қилгайсен”, “дегайсен
” (136-
бет), 
“юрурмен”
(194-бет).
Ҳозирги ўзбек адабий тилида эди тўлиқсиз феъли мавжуд. Бу морфема 
Навоий даврида “э
рмишким”, “эрди”, “эрдиким”
(48-бет), 
“эрмиш”
(57-бет), 
“эрдингиз”
(193-бет) сўзларини кузатадиган бўлсак, таркибда 
“э”
дан кейинги 
“
р”
товушининг ортиши кузатилади. Демак аслида бу сўз “эрди” шаклида 
бўлган. Тарихий тараққиёт натижасида 
“р”
товуши тушиб қолиб сўз янада 

---

Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘