|
10
O‘QUVCHILARINING YOZMA NUTQINI INSHO YOZISH ORQALI
RIVOJLANTIRISH USULLARI
O‘zbekiston Respublikasi. Yangi Nishon shahri.
5-umumiy o‘rta ta‘lim maktabi
Yakubova Zamira Faxriddinovna
Boshlang‘ich ta‘lim, oliy toifali o‘qituvchi
+998979520326
Annotatsiya: Maqolada umumta’lim maktablari o‘quvchilarining yozma nutqini insho yozish
orqali rivojlantirish usullari ko‘rsatib berilgan. Shuningdek, muallif o‘quvchining shaxsiy nutqiy
faoliyatini shakllantirishdagi metodik talablarini aytib o‘tgan.
Kalit so‘zlar: Nutq, metod, hissiyot, individuallik, epizod, badiiy tasvir, insho, obrazlilik,
yozma ish, uzluksiz ta’lim, tasavvur, atrof-olam, ko‘nikma, boshlang‘ich ta’lim, og‘zaki matn,
adabiy til
Nutq fikr bayon qilish vositasi bo‘lib, og‘zaki va yozma, ichki va tashqi nutq kabi shakllari
mavjud. Nutqning amaliy ahamiyati shundaki, tafakkur nutq yordamida ro‘yobga chiqadi.
Og‘zaki nutq pauza, urg‘u, intonatsiya va tovushlar orqali borib yetsa, yozma nutq esa harf
va so‘zlarning ma’lum qonuniyat asosida o‘zaro birikuvi (tinish belgilar, abzas, paragraf)
orqali borib yetadi. Og‘zaki nutqni eshitamiz, yozma nutqni ko‘ramiz va o‘qiymiz. Yozma
nutqda savodxonlik va mazmun asosiy o‘rin tutadi. Nutq o‘stirishning metodik sharti nutqiy
faoliyatning keng tizimini yaratish, ya’ni, birinchidan, yaxshi nutq namunasini idrok etish,
ikkinchidan, o‘rgangan til vositalaridan foydalanib, o‘z fikrini bayon etish uchun sharoit yaratish
hisoblanadi. Bola tilni nutqiy faoliyat jarayonida o‘zlashtiradi. Buning o‘zi yetarli emas, chunki
u nutqni yuzaki o‘zlashtiradi. Nutqni egallashning qator aspektlari mavjud. Bular:– Adabiy til
me’yorlarini o‘zlashtirish. Maktab o‘quvchilarini adabiy tilni sodda so‘zlashuv tilidan, sheva
va jargondan farqlashga o‘rgatadi, adabiy tilning badiiy, ilmiy, so‘zlashuv variantlari bilan tan-
ishtiradi.– Jamiyatimizning har bir a’zosi uchun zarur bo‘lgan muhim nutq malakalarini, ya’ni
o‘qish va yozish malakalarini o‘zlashtirish. Bu bilan o‘quvchilar yozma nutqning xususiyatla-
rini, uning og‘zaki-so‘zlashuv nutqdan farqini bilib oladi.– O‘quvchilarning nutq madaniyatini
takomillashtirish. Til jamiyatdagi eng muhim aloqa vositasidir, mana shu ijtimoiy ahamiyatidan
kelib chiqib, maktabda o‘quvchilarning nutq madaniyatiga alohida e’tibor beriladi.
Insho qanday turda bo‘lishidan qat’i nazar, og‘zakimi yoki yozmami, o‘zida o‘quvchilarning
o‘z fikrlarini yaratishga yo‘naltirilgan ishni mujassamlashtiradi. Insho o‘quvchining shaxsiy
nutqiy faoliyatini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu ikki yo‘nalishdagi ishni:
nutqiy faoliyatni takomillashtirish hamda nutqiy ko‘nikmalarning har birini shakllantirishni
o‘zida mujassamlashtirgan mashqlarning bir ko‘rinishi sanaladi.
Insho, bu – o‘quvchilarning tabiiy monologik nutqining yanada mukammal bo‘lishiga, nutqiy
faoliyati tajribasining boyitilishiga qaratilgan mashq turi hisoblanadi. Insho o‘tkazish haqiqiy
nutqiy faoliyatda mavjud bo‘lgan barcha shart-sharoitlarni kuzatishni talab qiladi. Nutq har doim
insonlarga hamroh bo‘ladi.
Nutq turlarini tasniflashda bayon usuli, tasvir usuli va muhokama usuli alohida farqlanadi.
Yozma nutqni rvojlantirish bosqichlarida tasvir usulidagi mashqlardan foydalanish samarali
natijalar beradi.
Inson tashqi qiyofasini tasvirlash. Bunda insonning yuz tuzilishi, qomati, xatti-harakati, o‘zini
tutishi, o‘ziga xos gavda holati, kiyim-boshi tasvirlanadi. Bunday tasvirning bosh vazifasi inson
tashqi qiyofasining asosiy jihatlari va xarakterli xususiyatlarini aniqlash hamda uni so‘zlar orqali
ifodalashdan iborat. Bu jihatlar insonning yurish-turishi, qiliqlari, kasbi va mashg‘uloti, xarakter
xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Harakat tasviri. Har qanday tasvirdagidek, harakat tasviri ham rasmiy va badiiy bo‘lishi
mumkin. Rasmiy tasvirda asosiysi aniqlik va mantiqiy ketma-ketlik sanalib, jarayonning barcha
unsurlarining to‘liq tasviri uchun yetarli bo‘ladi. Badiiy tasvirda esa o‘quvchining hissiyotiga
ta’sir etish, unda muayyan kayfiyatni tug‘dirish asosiy xususiyat sanaladi. Insonning mehnat
faoliyatini tasvirlovchi matnlar quyidagi qismlarga bo‘linadi: ishga tayyorlanish, ishning borishi
va ishning natijasi.Tabiat tasviri. Bunday tasvirli inshoda hikoya qilish uchun istalgan mavzu
852
10
tanlanishi kerak. Boshlash uchun badiiy asarlardan olingan tabiat tasvirlari o‘qib eshittirilishi
lozim. Keyin o‘quvchilarga o‘z kuzatishlaridan olingan taassurot bo‘yicha yozish topshiriladi.
Bunda yordam uchun quyidagi savollar beriladi: Tasvirlanayotgan narsa nimaga o‘xshaydi? U
nimani eslatadi? U insonda qanday fikr va hissiyotlarni uyg`otadi? Tasvir uncha katta emas, lekin
yorqin bo‘lishi kerak.
Xulosa qilib aytish mumkinki, insho yozishni o‘rgatish – zamonaviy maktabning dolzarb
muammolaridan biridir va bu ko‘nikma o‘quvchining kelajakda qaysi soha – xoh fan, xoh
texnika yoki san’at sohasida bo‘lmasin, madaniyatli kishi sifatida kamol topishi uchun zarurdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Zunnunov A. Adabiyot o‘qitish metodikasi. –T.: O‘qituvchi, 1992. 299-b.
2. Husanboyeva Q. Tahlil adabiyotni anglash yo‘li. – T.: Sharq, 2013. 346-b.
3. Nurmonov A, Sobirov.A. Hozirgi O‘zbek adabiy tili. – T.: Ilm ziyo, 2010. 160-b.
853
Do'stlaringiz bilan baham: |
