Масъул муҳаррир

10
НАҚЫЛ-МАҚАЛЛАРДА СОЦИАЛ ПЕДАГОГИКА МӘСЕЛЕЛЕРИНИҢ 
СӘЎЛЕЛЕНИЎИ
Дауенова Дилбар
Кегейли районы 3-санлы улыўма билим бериў мектеби 
қарақалпақ тили ҳәм әдебияты пәни оқытыўшысы
[phone]
Аннотация:Мақалада қарақалпақ халық аўызеки дөретпелериниң бир болған нақыл-
мақаллардағы тәрбиялық әҳмийетке ийе болған үлгилер педагогикадағы социал педагоги-
ка мәселелери тийкарында анализге тартылады. 
Таяныш сөзлер: социал педагогика, нақыл-мақаллар, тәлим-тәрбия, мәдений-руўҳый 
турмыс.
Педагогикада социал педагогика тараўы тәлим тәрбия мекемелеринен тысқары алып 
барылатуғын тәрбия жумысларын өз ишине алады. Елимизде алып барылып атырған жас 
әўладты билимли, тәрбиялы, физикалық ҳәм руўҳый жақтан раўажланған жетик инсан 
етип тәрбиялаўға бағдарланған илажлар нәтийжесинде социал педагогика өз алдына илим 
тармағы сыпатында қәлиплести. Соны да айтып өтиў зәрүр, ҳеш бир илим тараўы бир-
ден, өз-өзинен пайда болмайды. Сол сыяқлы социал педагогиканың пайда болыўы тек 
ғана дәўирдеги жәмийетлик тарийхый шәраят тәсир етти деў бир тәреплемелик болары 
сөзсиз. Себеби, социал педагогика мәселелери ертедеги халық педагогикасында-ақ өз 
сәўлелениўин тапқан. Солардың бири халық аўызеки дөретпелериниң бири болған нақыл-
мақаллар болып, бул жанр басқа жанрлардан өзиниң тәрбиялық пикирлерди жәмлеўи ҳәм 
сәўлелендириўи менен ажыралып турады. 
Егер социал педагогиканы кеңирек түсиндиретуғын болсақ, жәмийет ҳәм жәмәәт, 
күнделикли турмыс тәрбиясы болып, илимде оның тәбиятқа муўапықлық принципи, 
мәдениятқа муўапықлық принципи, инсаныйлық принципи сыяқлы принциплери белгили 
ҳәм бул бойынша Я.А. Каменский, А.Дистерверг, В.Сухомлинский, К.Д.Ушинский ҳәм т.б. 
алымлар өз теорияларын жаратқан. Бул принциплердеги баланың тәбиятқа үйлесимлиликте 
тәрбияланыўы, бала жасап атырған орталықтағы турмыс-тәриз, қәдириятлар, дәстүрлер 
ҳәм баладағы инсаныйлық пазыйлетлердиң қәлиплесиўи, баланың туўылыўдан баслап 
руўҳый тәрбия мийрасларын сиңдириўге ҳәрекет етиў сыяқлы мәселелер қарақалпақ 
нақыл-мақалларында кеңнен орын алған. Мысалы:
Ҳадал кәсип аз емес,
Ықтыят бол ҳарамнан,
Жақсылықты үмит қыл,
Күлер жүзли адамнан. 
Тың тыңлаған тынбас,
Адам жаманлаған оңбас [2, 59].
Усы сыяқлы нақылларда инсанның өнип-өсиўине, жәмийетте беккем аяққа турыўына 
кесент ететуғын ғыйбат, өтирик, жала сөзлерге итибар қаратпаўды, жақсы менен жаманның 
парқын сөзге ерип емес, ал қеўил тазалығы менен сезе алдыўды мәслаҳәт етеди. 
Социал педагогиканың нсанның тәбият пенен үйлесимлилиги ҳаққындағы принципи де 
нақыл-мақалларда ҳәр түрли тәрбия мәселелери менен биргеликте дөретилген. Мысалы:
Қус жаманы саўысқан,
Адамның болар жаманы,
Гәптиң кейнин қуўысқан [2, 55].
Адамлардың өсек-өтирик гәплер менен араға суўыкшылық салыўын саўысқан кустың 
жаман қәсийетлерине салыстырыў арқалы береди. Сондай-ақ, бундай характердеги нақыл-
мақалларда орын алған пикирлер инсанды жақсылыққа, туўрылыққа, инсаплылыққа, 
меҳир-мүриўбетликке бағдарлайды. 
Ийт жақсысы саўын болмас,
Ийт түйнектен қаўын болмас,
Тамшы тамып жаўын болмас [2, 47]. 
Биреўге саясы түспейтуғын, өзинен басқаны ойламайтуғын инсанларды дурыс жолға 

---

721
10
салыўға бағдарланған жоқарыдағы нақылда да ҳайўан ҳәм тәбият қубылысларының сы-
патлары арқалы адамды тәрбиялаў мақсет етилген. 
Ғәрипшилик өлтирмес,
Олтирмесе де күлдирмес [2, 118].
Жарлы пақыр жаманар,
Жаманар да қуўанар [2, 119]. Жәмийеттиң социаллық жақтан жәрдемге мүтәж қатламына 
ҳәр тәреплеме дыққатлы болыў, ғәрип-қәсерлерге, жетим-жесирлерге қол созыў, оларды 
қоллап-қуўатлаў ушын талпыныўға шақырыўшы усы сыяқлы нақыл-мақаллар социал 
педагогикадағы перзентти жәмийетлик тәрбиялаў мақсети менен тиккелей үнлеседи. Се-
беби, баспасөз болмаған дәўирде халық арасында нақыл-мақаллар кең ен жайған, олар тек 
ғана дөретилип қоймастан, ҳәр күни, ҳәр бир қарым-қатнасықта шаңарақлық тәрбияның 
қуралы сыпатында қолланылып келинген. Нақыл-мақаллардың перзент тәрбиясына күшли 
тәсир ететуғын тәрбиялық әҳмийети бүгинги күнде де тәрбия процесинде өз әҳмийетин 
жоғалтқан жоқ. 
Нақыл-мақаллар сарқылмас ғәзийне болып, оларда ақыл-нәсият жолы менен тәрбиялаўға 
бағдарланған, жоқары әдеп-икрамлылық ҳәм адамгершилик нормаларын тийкар етип 
алған жәмийетлик тәрбия мәселелери кең түрде сәўлеленгенлиги себепли олардағы тәлим-
тәрбиялық әҳмийетке ийе ой-пикирлер тек ғана социал педагогиканың емес, ал улыўма 
тәлим-тәрбия процесиниң жетекши қуралы болары сөзсиз.