Масъул муҳаррир

10
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI TARBIYALAB TA’LIM BERAYLIK 
Tovbayev Umrzak Abdujabbor o‘g‘li
10-maktab Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi
Jizzax viloyati Mirzacho‘l tumani
[phone]
[e-mail]
Omonova Shohida Ergashovna
10-maktab Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi
Jizzax viloyati Mirzacho‘l tumani
[phone] [e-mail]
Annatotsiya: Ushbu maqolada o‘quvchilarga ta’lim berishda ta’lim va tarbiyaning uyg‘unligi, 
uni amalga oshirish, buyuk mutafakkir bobolarimiz yaratgan tarixiy asarlardan bola tarbiyasida 
unumli foydalanish, jamoatchilikni ro‘li, bola tarbiyasiga e’tiborsizlik oqibatlari va o‘quvchi 
yoshlarni barkamol shaxs qilib tarbiyalashda qilinayotgan amaliy ishlar to‘g‘risida ma’lumotlar 
berilgan.
Kalit so‘zlar: Tarbiya, ta’lim, g‘oya, urf-odat, ommaviy madaniyat, mahalla, illat, barkamol 
shaxs.
Ma’lumki, har bir kishilik taraqqiyoti davrining o‘ziga xos va mos tarbiyalash shakllari, 
vositalari, usullari bo‘lgan.Boy o‘tmishimizdagi tarbiyaning har bir turi, u yosh avlodni keksa 
avlod tajribalarini o‘rganishdir. Bular esa turli marosimlar va urf-odatlar orqali amalga oshirilgan.
Hamma tarbiyalar ichida ham shaxs tarbiyasi jamiyat taraqqiyotini tarannum etuvchi tarbiya, 
g‘oyaviy tarbiyasi bo‘lgan.Shuning uchun ham bu oiladagimi, bog‘chadagimi, mahalladagimi, 
maktabdagimi, akademik litseydagimi hamma –hammasida beriladigan tarbiya yoshlar 
dunyoqarashini kengaytirishga, ongliligini oshirishga, vatan ravnaqi uchun kerak bo‘lgan.Shuning 
bilan birga barkamol shaxs tarbiyasi har qanday kishilik jamiyatida ham insoniyatning asriy orzusi 
bo‘lib kelgan.Ota –bobolarimiz azaliy ma’rifatli donishmandlar bo‘lib, ular qomusiy olimlar,hadis 
ilmi daaralari, shoirlar, yozuvchilar, tarixchilar, faylasuflar qolaversa, davlat arboblari hamda 
xalq qahramonlari bo‘lganlar. O‘tmishda ota-bobolarimiz bu boradagi ezgu tilaklari avloddan –
avlodga ko‘chgan, kitoblardan qolgan. Bulardan xalqlar xabardor bo‘lib ma’rifatli yurtboshlari 
aql – zakovati va homiyligi bilan hozirgi kungacha yetib kelgan.
Butun musulmon sharq fani va madaniyati taraqqiyotida Markaziy Osiyo donishmandlari 
yatakchi mavqeyni egallagan va IX-XX asrlarni musulmon madaniyatining “Oltin davri” deb 
e’tirof etilgan.
Ammo ta’lim sifati samaradorligiga erishish uchun qizg‘in kurash ketayotgan hozirgi kunda 
tarbiyaviy ishlarda bo‘shliqlar yaqqol sezilmoqda.Masalan, yoshlarimizning ongida soxta 
ommaviy madaniyatga qiziqish ko‘r – ko‘rona ortganligi ayon bo‘lmoqda. Shuningdek chekish, 
norkamniya, yengil yelpi yashash, yoshi kattalarga betgachoparlik kabi hislatlar, ya’ni axloqiy 
normalarga xos bo‘lmagan illatlar uchrab turibdi.Eng achinarlisi, yoshlarimizning turli zararli 
oqimlar ta’siriga berilishi jamoatchilikni tashvishga solmoqda.
Darhaqiqat, ta’limning asosini tarbiya tashkil etadi.Tarbiya oilada farzand dunyoga kelgan 
kundan boshlanadi.Bizning tajriba, kuzatish shuni ko‘rsatadiki qaysiki o‘zaro ahil oilda yaxshi 
tarbiya olgan farzandlar, o‘qishda ham boshqalarga o‘rnak bo‘ladi. Bolalar tarbiyasiga e’tiborsiz 
oilalarda farzandlar xulq-odobida va o‘qishida ham bo‘shanglik mavjud.
Oila tayanchi, farzandlar tarbiyasida, ularda g‘ururning shakllanishida ota – onaning 
dunyoqarashi, ro‘li va ta’siri juda baland.Shuning uchun ham “Qush uyasida ko‘rganini qiladi” 
deb bejiz aytilmagan.
Tarbiya va ta’limni bir-biridan alohida ajratib bo‘lmaydi, bu ikki jarayon o‘zaro uyg‘un, uzluksiz 
asosda tashkil etilgandagina odobli, axloqiy fazilatlarga ega, yuksak ma’naviyatli, shu bilan birga 
bilimdon, zukko, ruxan va jismonan sog‘lom, keng dunyoqarash va tafakkurga ega, zomonaviy 
kasb-hunar egasi bo‘lgan vatanparvar yoshlarni yetishtirib beradi.
Shuningdek, bola tarbiyasida mahallaning ham ro‘li va ta’siri katta. Mahalla qadim-qadimdan 
tarbiya o‘chog‘i bo‘lib kelgan.Bola tarbiyasida biron nojo‘ya xatti-harakat sezilgudek bo‘lsa, 
mahalla oqsoqollari nazoratga olishgan va uni tarbiyalash chora – tadbirlari ko‘rilgan.Shuning 

---

640
10
uchun ham “Mahalla ham otang, ham onang”, deb bejiz aytlimagan.
Endi ta’lim – tarbiyaning asosiy o‘chog‘i maktablarda tarbiyaviy ishlar haqida ham o‘z 
mulohozalarimizni bildirmoqchimiz.To‘g‘ri maktablarimizda bu sohada ma’lum ishlar va tadbirlar 
o‘tkazilmoqda. Boshlang‘ich sinflardan boshlaboq “Odobnoma” darslari o‘tilmoqda. Biroq 
darsdan tashqari bo‘sh vaqtlarda o‘quvchi nima bilan bandligi, qaysi to‘garaklarga qatnashishi, 
badiiy kitob o‘qiyotganligi haqida ota-onalar aksariyatining xabari yo‘q.Chunki, bola o‘zidagi 
yaxshi fazilatlarni badiiy kitoblardan oladi.Shuning uchun badiiy kitobga qiziqtirish yoshlar 
tarbiyasida muhim bosg‘ich hisoblanadi.Bundan tashqari maktabda “Vatan tuyg‘usi”, “Manaviyat 
asoslari” va shu kabi fanlar o‘tilib, yoshlarimiz tarbiyasida bu fanlarni o‘rganishning ham o‘ziga 
xos o‘rni bor. Tarbiya nafaqat ijtimoiy – gumanitar fanlarni o‘rganishda balki tabiiy-ilmiy fanlarni 
o‘rganishda ham e’tibordan chetda qolmasligi kerak.Tabiiy – ilmiy fanlardan ta’lim berishda ham 
Yusuf Xos Hojib, al – Beruniy, Ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek, Abdulla Avloniy, Shayx Abu Mansur 
Matrudiy va shu kabilar ijodiy faoliyati hamda ular bilan bog‘liq bo‘lgan rivoyatlar, hikoyatlar 
hamda ularning ibratli hikmatlaridan foydalanish ham o‘zining ijobiy pedagogik samaralarini 
berishi shubhasiz.Bular orqali yoshlarimiz ongida o‘tmish - ajdodlarimizga hurmat uyg‘otiladi.
Shu bilan umumta’lim maktablardagi yoshlarimizni tarbiyalash balki ularni milliy tarbiyamizni 
targ‘ibot qilishga ham tayyorlanishimiz zarur bo‘ladi.
Bu borada Institut, kollej, litsey va umumta’lim maktablarimizda viloyat va respublikamizning 
ko‘zga ko‘ringan fan namoyondalari, murabbiylar, xalqimiz sevgan shoirlar va sa’natkorlar 
bilan uchrashuvlar tashkil etilmoqda bu esa yosh avlodning tarbiyasiga o‘zining ijobiy ta’sirini 
ko‘rsatmoqda.
Mustaqil O‘zbekiston Respubliksini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 
Harakatlar strategiyasi ham kelajagi buyuk davlat barpo etish, xalqning maqsad muddaolarini 
amalga oshirish, milliy istiqlol g‘oyalarini yoshlar qalbi va ongiga singdirishdan iboratdir.
Oldimizga qo‘ygan maqsadni amalga oshirishda avval yo‘l qo‘ygan kamchiliklarni bartaraf 
etishga bugungi kunda to‘liq tarixiy, ma’naviy, ma’rifiy, ijtimoiy tashkiliy va eng asosiysi pedagogik 
asarlarimiz bor, chunki xalqimiz ongiga va qalbiga bunyodkorlik g‘oyalarini singdirishga bo‘lgan 
urinishlar va kurashlar uzoq tarixga ega.Jumladan, Shayx Abu Mansur Matrudiyning “Pandnoma” 
asarida har bir bobida ota-onalar va ustoz murabbiylar uchun bola tarbiyasida kerakli va juda muhim 
pandu-nasixatlar berilgan bo‘lib, diniy va dunyoviy bilimlarni beruvchi juda tarixiy asarlardan 
biri, undan tashqari Yusuf Xos Hojibning turkiy adabiyotning nodir namunasi, 1069—70 yillarda 
yaratilgan.„Qutadgʻu bilig“ („Saodatga yoʻllovchi bilim“) asari ham bola tarbiyasi uchun juda 
muhim qo‘llanmalardan biri hisoblanadi.
Yana bir insoniyatning 3000 yillik ongli tarixiy-madaniy tajribasi. Eng qadimgi yozma 
obidalarimiz bo‘lgan “Avesto” da ham bunyodkorlik tarannum etilgan.Undagi “Ezgu fikr, ezgu 
so‘z, ezgu amal” tizimi kishilarni insonparvarlikka, faollikka, yaratuvchanlikka, pokizalilikka, 
adolatlilikka, ya’ni kishilarni o‘zligini anglab yashashiga undaydi.G‘oyaviy tajovuzlarga qarshi 
tura oladigan har tamonlama barkamol yetuk insonlarni tarbiyalash zaruriyati xalqimiz va 
jamiyatimiz manfaatlarini mos, ya’ni mafkurasini shakllantirishni taqozo etmoqda.
Bu borada mamlaktimizning barcha ta’lim muassasalarida har haftada bir kun “Ma’naviyat 
kuni” sifatida mashg‘ulotlar olib boriladi.Bu kuni asosan ta’lim oluvchilarmizga ma’naviy–
axloqiy tarbiyalar beriladi.Ular ma’ruzalar, uchrashuvlar, turli badiiy kechalar, ma’naviy-ma’rifiy 
tadbirlar, ekskursiyalar,kino va teatrlarga ommoviy borish orqali amalga oshiriladi. 
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash mumkinki, insoning insonligi ham avvalo ma’naviy – axloqiy 
jihatdan barkamolligi bilan belgilanadi.
Barkamol inson tarbiyasi esa ma’naviy – axloqiy tarbiya bilan bevosita bog‘liq, quyidagi 
xislatlarni o‘zida aks ettirmog‘i lozim:
-U ota – onasi, farzandlari, qarindoshlari, butun oila a’zolari qo‘ni-qo‘shnilari, mahalla – ko‘yi, 
hamqishloqlari va butun mamlakat xalq faravonligi haqida qayg‘u uradi;
-U atrofdagi insonlarni o‘ziga kerakligini xis etadi va o‘zi ham ularga kerakli kishi bo‘lishga 
intiladi; 
-U odob-axloqli, fe’l-atvori yoqimli bo‘lishini insoniy burch deb hisoblaydi;
-U ota-bobolaridan yodgor bo‘lib qolgan madaniy merosni qadrlaydi,milliy qadryatlarni 
e’zozlaydi ba ularga sodiq bo‘lib qoladi;
-Unda vatanparvarlik, xalqparvarlik,insonparvarlik tuyg‘ulari barqaror bo‘ladi;
-U o‘zaro muomila munosabatda doimo o‘rnak bo‘lishga moyil bo‘ladi;

---

641
10
-U birovning og‘irini yengil qilishni odat qiladi;
-Umumxalq ma’qullagan konstitutsiyani hurmat qiladi va unga sadoqat namunalarini amalda 
ko‘rsatadi;
-Vatanni himoya qilish, ya’ni harbiy-vatanparvarlik ruhida yashaydi;
-Diyonat va adolat, mehr-shavqat va ezgulikni himoya qiladi va va’daga vafoli bo‘ladi va shu 
kabilar.
Demak, inson ongi qanchalik rivojlansa u o‘zini shunchalik chuqurroq anglay boshlaydi, 
aksincha o‘zini chuqurroq anglagan insoning ongi kuchliroq rivojlanadi.Bu esa biz o‘qituvchi 
– murabbiylardan yoshlarimizni tarbiyalab ta’lim berishni taqozo etadi, chunki tarbiyalangan 
insongagina ta’lim berish jarayoni samarali kechadi. Abdulla Avloniy aytganlaridek “Tarbiya biz 
uchun yo hayot-yo mamot, yo najot-yo halokat, yo saodat-yo falokat masalasidir”
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 
1. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respubliksini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi 
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respubliksi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi 
PF-4947 sonli farmoni
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch- Toshkent “Ma’naviyat”, 2008, B. 60-62
3. Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasi.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 
2019 –yil 31-dekabrdagi VM-1059 sonli qarori

---

642