Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф

5.1. Магматик жинслар 
Магматик жинслар магманинг совиши натижасида ҳосил бўлади. 
Магманинг совишида қаттиқ минерал компонентлар кетма-кет 
кристалланади. Бунда босим, ҳарорат ва ундаги минерализаторлар - сув 
буғлари, карбонат ангидрит ва б. жуда катта аҳамиятга эга. 

---

114 
5.1.1. Магматик жинсларнинг таснифи ва таркиби 
Магматик жинсларнинг таснифи. 
Магматик жинслар ҳосил 
бўлиш шароитларига боғлиқ ҳолда чуқур (интрузив), отқинди (эффузив) 
ва яримучуқур (гипабиссал) турларга бўлинади. Интрузив жинслар 
катта чуқурликларда магманинг юқори ҳарорат ва босим шароитларида 
секин совиши ва биртекис қотишидан ҳосил бўлади. Бу жараёнлар тоғ 
жинсларида тўлиқ кристалли структура, массив текстура шаклланиши 
ва унда минерал компонентларнинг биртекис тарқалиши билан 
якунланади.
Отқинди жинслар ер юзасида паст ҳарорат ва атмосфера таъсири 
шароитларида лавадан иссиқлик ва газсимон моддаларнинг тез ажралиб 
чиқиши туфайли вужудга келади ҳамда қотганидан сўнг уларда кўплаб 
ғовакликлар сақланиб қолади. Шунинг учун улар аморф шиша кўп 
бўлган чала кристалли структура, ҳар хил текстура ҳамда турли таркиб 
ва структурага эга бўлган участкаларнинг алмашиниб туриши билан 
фарқ қилади. 
Субвулкан жинслари ер юзасига яқин чуқурликда ҳарорат пасайиб 
бориш режимида ҳосил бўлади. Шу туфайли магмадан муайян бир 
минералнинг турли ўлчамдаги кристаллари вужудга келади. Бундай 
жинслар аралаш донали структураси билан характерланади ва 
порфирсимон жинслар деб аталади.
Магматик жинсларнинг тафсилий таснифи моддий таркибини 
ўрганишга асосланган. Магматик тоғ жинсларининг моддий таркиби 
улардаги кимёвий элементларнинг (оксидларининг) ва жинс ҳосил 

---

115 
қилувчи минералларнинг фойиз миқдорини ҳисоблаш орқали 
аниқланади. 
Тоғ жинсларининг кимёвий ва минерал таркиблари ўзаро боғлиқ, 
аммо бу боғлиқлик мураккаб, шунинг учун ҳам тоғ жинсларининг 
кимёвий таркибини қайта ҳисоблаш орқали унинг минерал таркибини, 
минерал таркиби орқали эса кимёвий таркибини аниқлаб бўлмайди. 
Вулкан шишасидан иборат бўлган жинсларнинг моддий таркибини 
фақат кимёвий йўл билан аниқлаш мумкин.