Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар



Download 62,78 Mb.
bet95/250
Sana11.07.2022
Hajmi62,78 Mb.
#775422
1   ...   91   92   93   94   95   96   97   98   ...   250
Bog'liq
Чиникулов Х , Жўлиев А Х Автосохраненный

9.4. Зилзиланинг пайдо бўлиш сабаблари
ва генетик турлари


Аввало, зилзиланинг юзага келиш сабаблари турлича бўлиб, ҳозирги вақтда мукаммал ўрганилган. Лекин ҳозирча илм-фан тараққиёти қачон, қаерда, қандай кучланишда ер силкиниши содир бўлишини башорат қилишга ожиз. Муаммонинг ўзига яраша объектив сир-синоати ва мавҳум томонлари мавжуд. Ўйлаймизки, бу саволларга XXI асрда албатта жавоб топилади.
Юқорида ернинг пайдо бўлиши ва ривожланиш босқичларига қисқача тўхталиб ўтдик. Шу ривожланиш босқичлари билан, албатта, ер силкинишлари узвий борлиқдир. Литосфера плиталарининг ҳаракати туфайли зилзилалар бўлган ва ҳозир ҳам кузатилиб турибди. Зилзилалар литосфера плиталари туташган жойларда кенг тарқалган.
Зилзила рўй бериш сабабига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлинади: а) тоғ қулашлари, сурилма, ўпирилиш зилзилалари; б) вулкан зилзилалари; в) тектоник зилзилалар; г) сунъий зилзилалар.
Ўпирилиш зилзилалари. Бунга Помир тоғида 1911 йил содир бўлган зилзила мисол бўлади. Усой қишлоғи яқинида жуда катта ҳажмдаги тоғ массасининг ўпирилиб тушиши натижасида Мурғоб дарёси тўсилиб қолган ва Сарез кўли ҳосил бўлган. Усой қишлоғи шу кўлнинг остида қолиб кетган (67,68 - расмлар).


67-расм. Усой кўчкиси.


68-расм. Сарез кўли.



Вулкан зилзилалари. Сўнмаган вулканларнинг ҳаракати натижасида ҳам зилзила бўлиб туради. Бундай зилзила фақат вулканли ўлкаларга хосдир. Вулкан ҳаракатланиб турган ўлкаларда зилзила кучи 5 - 6 баллдан (баъзиларини ҳисобга олмаганда) ошмайди. Масалан, Тинч океан атрофидаги, Камчатка яримороли, Курил, Хоккайдо ороллари шулар жумласидандир. Бу ерларда зилзилалар ўчоғи 200 - 600 км чуқурликда жойлашган.
Ернинг чуқур қисмида ҳарорат юқори бўлиши туфайли ҳосил бўлган магмалардан ажралиб чиқувчи газ ва буғнинг ер остидан даҳшатли куч билан отилиб чиқишидан кучли зилзила рўй беради. Бундай зилзилалар аҳоли яшайдиган жойдан четда бўлса талофат кам, агар уларга яқин бўлса катта зарар келтиради (Кракатау вулкани).
Тектоник зилзилалар. Ер қатламларини ўзгартириб тоғлар ҳосил қилувчи энергия (куч) зарбидан зилзила вужудга келади. Тектоник жараён натижасида ер пўстида қатламлар бурмаланади, сиқилади, ёрилади, узилади ва янги рельеф шаклланади.
Тектоник зилзилалар кенг тарқалган бўлиб, Ер шарида кечадиган барча зилзилаларнинг 90% га яқинини ташкил этади. Тектоник зилзилалар халқ хўжалигига катта талофат келтиради.
Денгиз зилзилалари ва цунами. Денгиз ва океан тубларида ҳам кучли зилзилалар бўлиб туради. Сув остидаги зилзилалар цунами (японча - қўлтиқдаги тўлқин) номли даҳшатли тўлқинларни келтириб чиқаради.
Цунамининг энг даҳшатли оқибати бўлиб зилзила ўчоғининг устидаги сув массасида ҳосил бўлувчи ва океан орқали соҳилларига қараб ҳаракатланувчи кучли узун тўлқинлар ҳисобланади. Бу тўлқинларнинг соҳил тубига урилиб синиши туфайли унинг кучи кескин ошади. Бундай тўлқинлар бутун Тинч океани орқали тарқалиши ва соҳилга урилиб, орқага қараб ҳаракат қилиши мумкин.
1896 йили Хонсю оролининг (Япония) шарқий соҳилида вужудга келган шундай цунами Тинч океани ўрта қисмидаги Гавайи ороллари орқали Америка соҳилларигача етиб борган ва ундан қайтиб Янги Зеландия ва Австралияга қараб ҳаракатланган. Цунами тўлқинларнинг баландлиги 20 м га етган.
Цунами нафақат тектоник, балки вулканик зилзилалар туфайли ҳам содир бўлади. Масалан, 1883 йили Кракатау (36 минг киши қурбон бўлган) ва Гавай оролларидаги Килауэа вулканлари отилганда улкан цунамилар ҳосил бўлган.
Техноген зилзилалар. Бундай зилзилалар инсон фаолияти билан боғлиқ бўлади. Бу ҳодисанинг сабабларидан бири бўлиб сейсмик фаолликнинг ошиши ҳисобланади. Оровилл шаҳри районида (Калифорния) АКШ даги энг баланд тўғон (235 м) ва сув омбори қурилган жойда 7 балли зилзила содир бўлган. Бундай сейсмик фаолликнинг кучайиши Курскда, Тожикистонда ва бошқа жойларда кузатилган.
Муайян сейсмик фаолликни нефт ва газ конларини қазиб олиш, бурғи қудуқларига сув юбориш ҳам келтириб чиқариши мумкин. Айнан шу жараёнлар 1976 йили Грозний шаҳри яқинида ҳамда 1976 ва 1984 йиллари Газлида кучли зилзила содир бўлишига олиб келган деб тахмин қилишади.
Зилзиланинг келиб чиқиш сабабларини аниқлаш асосан илмий тадқиқот институтларида олиб борилади. Ҳозирги вақтда жуда кўп махсус сейсмик станциялар (Москва, Свердловск, Тбилиси, Тошкент, Алмати, Душанба, Иркутск, Самарқанд ва бошқа шаҳарларда) мавжуд бўлиб, уларда илмий тадқиқот ишлари олиб борилмоқда.

Download 62,78 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   91   92   93   94   95   96   97   98   ...   250




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish