Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф. Тақризчилар

91-расм. Диатрем.
Маар туридаги портлаш трубкаларига диатмерлар жуда ўхшаш (91-расм). Улар Сибир, Жанубий Африкада ва бошқа жойларда мавжуд. Бу қатламларнинг вертикал кесиб ўтувчи цилиндрик трубка бўлиб, воронкасимон кенгайиш билан тугайди. Диатмерлар сланец ва қум бўлакларидан таркиб топган брекчиялар билан тўлдирилган бўлади. Брекчияларда олмос мавжуд бўлади, улардан олмос саноат миқёсида қазиб олинади.Кейинги вақтда (1975-1980) Марс билан Ойнинг юзасини текшириб, у ердаги кузатиладиган чуқурлар комета урилишдан ҳосил булган деб тахмин қилинмоқда. Ер юзидаги маар типидаги чуқурлар ҳам шундай урилишдан ҳосил бўлган деб ҳисобланмоқда. Аляскадаги 1912 йилда отилган Катмай вулкани ва бошқа вулканлар ҳам Бандай-сан вулкани гуруҳига киради.
Вулканларнинг географик тарқалиши. Ҳозирги вақтда маълум бўлган ҳаракатдаги вулканлар 500 дан ортиқ. 1970 йилларда океанларни текширишлар натижасида вулканларнинг қуруқлик ва океан остида маълум бир йўналишда жойлашганлиги аниқланди.
Вулканлар асосан икки қамбарда тарқалган бўлиб, биринчиси Тинч океан «оловли» ҳалқаси деб аталади. Бу ерда маълум бўлган барча ҳаракатдаги вулканларнинг 60% жойлашган. Тинч океаннинг ғарбида Камчатка яриморолидан бошланган бу вулкан ҳалқаси Курил ороллари орқали жанубий-ғарбга давом этади. Япония, Филиппин, Янги Гвинеядан ўтиб, Янги Зеландиягача чўзилиб боради. Тинч океаннинг шарқидан Америка материгининг жанубидаги Оловли Ер оролидан шимол томонга - Анд, Кордильера тоғларининг ёнидан ўтади ва шимолда Алеут ороллари ва Аляска орқали яна Камчатка яриморолига туташади. Бу вулкан ҳалқасини «Тинч океан геосинклинал минтақаси» деб юритилади.
Бундан ташқари Тинч океаннинг марказий қисмида ҳам бир қанча ҳаракатдаги вулканлар бор. Масалан, экватор яқинидаги Га­лапагос оролида иккита ҳаракатдаги вулкан бор, ундан жанубда Пасхи ва Хуан Фернандес, ғарбда Самоя, Тонга, Кермадек вулканли ороллари мавжуд.
Иккинчи йирик вулкан ҳалқаси ёш тоғлар ўлкасида жой­лашган бўлиб, Ўрта ер денгизи - Ҳимолай - Жанубий-Шарқий Осиё минтақасини эгаллайди. Бу ҳалқага Везувий, Этна вулканлари, Липари оролларидаги ва Эгей денгиздаги вулканлар (Санторик) ва Кавказ тоғларидаги сўнган Эльбрус, Казбек, Арарат, Эрондаги Демавенит вулканлари, Малайя архипелаги ва ундан жанубдаги ҳаракатланувчи вулканлардан Суматрадаги 11 та, Явадаги 15 та, Кичик Зонт оролларидаги 3 та вулкан киради. Конуси аниқ ифодаланган вулканлардан бири Филиппиндаги Майон вулкани (92-расм) ҳисобланади.
Булардан ташқари Атлантика океанида 3 та йирик вулканли ўлка: шимолда Ян - Майен, жануброқда Катта Антил оролларида машҳур Мон-Пеле вулкани отилиб турибди.