Masshtab. Masshtab: Yer sharini kichiklashtirish, kompilyasiya va generalizatsiya

3. Masshtab: Yer sharini kichiklashtirish, kompilyatsiya va generalizatsiya
Hayotda shunday kartografik paradokslar borki, unda foydali karta aniqligi va haqiqiy tasvir, haqiqatni ochiq oydin aytishga majbur qiladi.
Mark Monmonier.(1996)
Masshtab: Yer sharini kichiklashtirish
Har qanday kartalar masshtabda chizilgan ya’ni ular haqiqiy o’lchamga nisbatdan kichiklashtirilgan holda chiziladi. Bu kartani foydalanishni oshiradi; masshtab Yer sharini tushunarli va ishlasa bo’ladigan holatga keltiradi. Karta masshtabi bu kartadagi o’lchamni haqiqiy hayotdagi o’lchamiga nisbati hisoblanadi. Sonli masshtab o’zaro aloqadorlikni bildiradi. Misol uchun 1/1000000 yoki 1/24000. Bu haqiqiy holatni 1000000 dan biri yoki 24000 dan birini bildiradi. Biz karta yaratganimizda masshtab geografik bir bo’lak hisoblanadi. Masshtab 3 xil ko’rinishda bo’ladi: sonly nomli yoki grafik ko’rinishda (5.1 rasm). Sonli masshtab kartaning real hayotdagi holatiga nisbati 1/1000000 yoki 1/24000 deb aytish mumkin.
rasm. Masshtab uch ko’rinishda ifodalanishi mumkin: sonli, yozuvli va chiziqli.
Bu degani kartadagi bir o’lcham birligi haqiqiy xayotdagi 1000000 o’lchov birligiga teng; y’ani kartadagi 1 dyum joydagi 1000000 dyumga yoki 1sm esa joydagi 1000000 ga teng. Buni boshqacha qilib aytganda karta joining 1/1000000ga kichiklashishiga to’g’ri keladi. Ushbu masshtab turini kasr yoki natural masshtab yoki kartaning bosh masshtabi bilan aytiladi. Kasrli masshtabga hech qandaray raqamlarni birlik (dyum, sm, km va mil)biriktirilmaydi chunki u kasr hisoblanadi.
1/1000000 yoki 1/24000 vizualizatsiya qilish qiyin bo’lganligi sababli masshtab so’zlar bilan ifodalanadi. Shuning uchun 1/1000000 da 1 dyum joyda taqriban 16mil yoki 1smda 10km; 1/24000 1dyum 2000 fut yoki 1smda 240 metrni tashkil qiladi. Bu nomli masshtab yoki so’zli masshtab deb ataladi, bunda raqamlar yahlitlashtiriladi. Misol uchun 1/1000000 masshtabda 1dyum 15,782828 milni yoki uni yahlitlashtirgan holda 15 4/3 qism yoki taqriban 16 mil deb olish muhim bo’ladi chunki nomli masshtab odatda taqriban qiymatni ko’rsatadi.
Masshtabning uchinchi uslubi visual va grafik ko’rinishda bo’ladi. Chiziq kartada keltirilgan masshtab bo’yicha chiziladi va u ma’lum bir o’lchov birliklarida hisoblanadi. Shu sababdan 1/24000 kartada 1dyum masofa joyda 2000 futni va 0.5 dyum joyda 1000 futni tashkil qiladi. Ushbu masshtab grafik masshtab yoki chiziqli masshtab deb ataladi.
Yirik masshtab va kichik masshtab terminlari ko’pincha o’zaro aloqador hisoblanadi. Yirik masshtabli kartalar kichik maydonni batafsil ma’lumotlar bilan beradi; kichik masshtabli karta yirik hududni kamroq ma’lumotlar bilan tasvirlaydi. Shundan kelib chiqib atlasdagi dunyo kartasi kichik masshtabdagi karta va atlasdagi shahar kartasi yirik masshtabda beriladi. Yirik yoki mayda masshtab o’zaro nisbiy atama hisoblanadi; shu bois yirik yoki kichik masshtabda muqim qilib belgilanmagan. Atlaslardagi dunyo kartasi mayda masshtabda tuziladi. Shunga qaramay USGS topografik kartalari yirik, o’rta va kichik masshtablarga bo’linadi. Sonlar qiymati qancha katta bo’lsa masshtab shuncha kichik bo’ladi. 1/100000 masshtabda 1/500000 nisbatdan kichik hisoblanadi. Bu boshqa kasrlarga o’xshab; pirogning 6/1 qismi perogning 4/1dan kichikroq hisoblanadi. 5.2 (A), 5.2 (B), 5.2 (C) rasmlarda bir xil hududlar turli masshtablarda keltirilgan. Bunda hududning hajmi va unda keltirilgan ma’lumotlarga e’tibor bering.
Masshtabni hisoblash
Karta masshtabi odatda hisob kitob qilinadi. Kartada keltirilgan kasr masshtab va nomli masshtab, chiziqli masshtab yoki kartaning masshtabi noaniq bo’lsa kartogroflar tomonidan masshtab aniqlanishi kerak. 5.1jadvalda bir holatdan ikkinchisiga o’tish holatlari berilgan.
Masala
1/253,440 kasrli masshtabni nomli masshtabga aylantiring. Nomli masshtabda milni aniqlash uchun 1ni 253,440 ga bo’lib 1 mildagi dyum

5.2-rasm. Bu kartada bir maydonni turli masshtablarda ko'rsatilgan. Turli hil masshtabda keltirilgan ma’lumotlarga e’tibor bering.

/63,360 = 4 shu bois 1/253,440 1dyum joyda 4 milni tashkil etadi.

Yozuvli masstabda km ni hisoblash uchun 1 ni 253,440 ga bo’linadi bunda 1 km da necha sm borligi aniqlanadi.
/100000 = 2.53. shu bois 253.440 1sm joydagi 2.53 km ni ifodalaydi.
Ba’zi hollarda karta yoki tasvirda masshtab bo’lmasa muammo keltirishi mumkin. Bu yerda berilgan ikki nuqta orasidagi masofani topish kerak bo’ladi chunki bu maydon yuzasi hisoblanadi.
Kartadagi ikki nuqta orasidagi masofani aniqlash uchun kasr teng bo’ladi kartadagi masofa bo’lingan joydagi masofaga. Shuni yodda tuting kasr masshtab 1/x ko’rinishda bo’ladi. Bu yirik masshtabdagi kartalar uchun qulay hisoblanadi va yirik hududlar uchun bu taqriban bo’ladi.
5.1-jadval. Konvertatsiya omillari

1 xalqaro dengiz mili	= 6,076.1 fut
1 dengiz mil	= 1.15 standart kilometr
1 dengiz mil	= 1.852 kilometr
1 standart mil	= 5.280 fut
1 standart mil	= 63.360 dyuym
1 standart mil	= 1,61 kilometr
1 standart mil	= 0.87 dengiz kilometr
1 kilometr	= 0,62 standart mil
1 kilometr	= 100000 santimetr
1 kilometr	= 1000 metr

Masshtabning tasvirlanishi

Xaritalarda masshtabning ko’rsatilishi 3 xil yo’l bilan namoyon bo’lishi mumkin. Odatda Topografik xaritalar va atlaslarda masshtabning
xil shaklni o’z ichiga oladi. Grafik masshtab ingliz va metrli o’lchamda
ko’rsatilishi mumkin. Tematik xaritalar, axborot beruvchi davriy nashrlar va gazetalarda ko’p hollarda grafik masshtablardan foydalaniladi. Nima uchun degan savol yuzaga keladi. Chunki, kartograflar har doim ham xaritaning aniq o’lchamiga amin bo’lishmaydi. Ular to’liq sahifada bo’ladimi? Bir qator yoki 1/2 sahifadami? Agar, xarita o’zining haqiqiy o’lchamiga qaraganda kattaroq yoki kichikroq nashr qilinsa, og’zaki masshtab aniqroq bo’lmaydi. Grafik masshtab xaritaning asosida bir xil o’lchamlarda kattalashadi yoki kamayib ketishi mumkin. Xaritalar uchun monitoring ko’rinishida, faqatgina grafik masshtab hisoblanadi. Turli o’lchamdagi monitorlar, ekranning o’lchamiga qarab xarita kattaroq yoki kichikroq bo’lishi mumkin.
Yangi o’rganuvchi xarita yaratuvchilar grafik masshtablar yaratishda odatiy xatolar qilishadi, ya’ni xarita xuddi belgilangandek bo’ladi. (5.3 diagramma) Tematik xarita juda kichik masshtabda yaratiladi, masalan 1:1000000 bo’ladi, bu yerda 1 milya o’lchamlarning belgilanilishida masshtab bo’laklarining muhim jihatlari bo’lmaydi. Buning kichik o’lchamlari xaritadan qilinmaydi va bu to’g’ri xaritaning xatoga ketishiga olib keladi. 1:24,000 masshtabning 20 oyoq kenglikda 01 kenglik suyoqda nashr qilinadi va bu kenglik normal hol sifatida qaralanadi.
Masshtabni tanlash
Xarita uchun masshtabni topish muhim omil hisoblanadi: xaritanining predmeti va maqsadi, ma’lumotning qayta yechimi, xaritaning foydalanuvchiga muhimligi va maxsus format.
Xaritani loyihalash uchun navigator, motosikel va velosiped muhim detallar hisoblanadi, uning loyihasida suv havzalari, milliy parklar va reaksion hududlar umumiy ko’rinishga ko’rsatiladi. Bill Bryson Walk Woods jurnnalida juda ham kichik masshtablarni foydalanib ommaga namoyon qiladi.

kilometr

rasm. Grafik masshtab xaritaga qaraganda aniqroq bo’lmasligi kerak. Bu xaritaning detallari 10 milyadan bo’lsa o’qib bo’lmaydi.

Brysonning aniq tushunchasi bo’yicha masshtabni topishda aniq hisoblarni joriy qilish lozim bo’ladi. Boshqa bir tomondan qaraganda foydalanuvchi xaritadan muhim kengliklarni topishni hohlaydi, shunda umumiy joylashuv 1:100000 masshtabdan kattaroq bo’ladi. Ma’lumotning detalllarini tasvirlanishida xaritaning masshtabini topish muhim omillardan biri hisoblanadi, shundan keyin aniq masshtab kattaroq bo’ladi, ma’lumotning qarori kamroq bo’ladi. Sahifaning foremat vaqtlari maxsuslanadi va xarita uning chetlari ham ko’rsatiladi. Xaritadan foydalanishda asosiy muommo loyihalash paytida turli masshtablardan foydalanilganligi bo’ladi. Bu muommo gazetalarda, kunlik nashrlarda va vebsahifalarda ommaviy holatda e’lon qilindi, bir o’lchamni foydalanishda alohida yoki agentlik jihatlari nashrdan chiqariladi, chetki qismiga siyohli qatorlar kamayib ketadi. (5.4-rasmga qarang). Ko’plab ma’lumotkar bu kamayishga yo’qaladi. Xaritaning chetki xoshiyasi qizil formatda qaratiladi, vaqtning aniqligi ham muhim bo’ladi. Shu sababga ko’ra, manba o’quvchi uchun aniq bo’lib ko’rinishi kerak. Xaritaning masshtabida umumiy miqdorning topish omili muhim hisoblanadi ya’ni bu xaritaga foydalaniladi.

rasm. Agar, xarita masshtabi kamaytirilgan holatda nashr qilinsa, informatsiya qayta ko’chirilishi kerak.