|
2.Masshtab
Bu bo’limda biz masshtabni xisoblash va tanlash xaqida emas, uning kanstruksiyasida joylashuvi xaqida gaplashamiz; masshtabni tanlash va xisoblash 5-bobda ko’rib chiqiladi. Shkala grafik jxatidan ifodalanishi mumkin; Mashtablar yoki chiziqli shikala ka’bi “1 dyuym 1 milni ifodalaydi” ka’bi og’zaki tushuntirish sifatida; yoki 1: 62500 ka’bi kasr ko’rinishida. Grafik masshtab ko’pincha dizayn muommolarini keltirib
chiqaradi. Birinchidan shkala karta fokusi emas. O’quvchi uchun yordamchi hisoblanadi. Ikkita maqsaddan bitasi uchun xizmat qiladi: o’lchamlilik yoki o’lchash.
I 1-Hudud |
I 2-Hudud I
rasm. Ba’zi hududlar bilan dizayn soxasida oson ishlanadi. 1- hududda mavzu va legendalar uchun ta’biy joylar ta’minlaydi, 2-
hududda esa bunday emas
rasm. Ramzlar legenddagi ka’bi ko’rinishi kerak va matn yoki karta o’quvchilanni adashtiradi.
Dunyo mavzuga oid kartasida masshtab umumiy o’lchamda
ko’rsatadi, shuning uchun o’quvga aniq o’lchash zarur; Yirik masshtabli kartalarda o’quvchiga aniq masofani bilish kerak, bo’lishi mumkin.
Qandaydir kopyuter dasturi masshtabni aftomatik tarzda quyadi, bu kartani to’ldiradi va o’quvchi sezadigan birinchi xolatdir: (2.19-rasm). Shkala zaruriy ko’rsatmalarni berishi uchun etarlicha uzun bo’lishi kerak, lekin 6 dyuymli kartada 4-dyuymli uzunlikdagi shkala ortiqcha xisoblanadi. 2-dan masshtab boyitilmagan bo’lishi kerak. Boyitilgan tarzda bezatilgan masshtablar bezatilgan masshtablar 18 asrlardagi kartalarda mashxur bo’lgan lekin bu kartalarda shuningdek suv parisi, dengiz ilonlari va kemalarning rasmlari xam bo’lgan. Agar shu qadimgi kartalarni o’xshatishga xarakat qilmayotgan bo’lsangiz, bu xamma bezaklardan qochishingiz kerak. 2.20-rasm. To’g’ri keladigan masshtablarga misollar ko’rsatilgan.
rasm. “Legenda” so’zi o’ng tarafdagi xaritadagi hech qanday maqsad uchun xizmat qilmaydi va uni ta’riflovchi nom bilan
almashtirish yaxshiroq
Masshtab legendning soxasiga kiritilishi mumkin yoki u aloxida bo’lishi mumkin. Karta nomi va legenda ka’bi masshtab muvozant va oydinlik uchun joylashtiriladi.
Oriyentirlash
2.19-rasm. Yirik masshtablar ko’rinishi. Shkalali masshtablar karta uchun yordamchi element hisoblanadi
Orientatsiya yo’nalishni ko’rsatishga kiradi.Bu ko’puncha masshtab turini (kenglik va uzoqlik chiziqlari)ni chizish yo’li bilan yoki shimoliy strelka bilan bajariladi. Umumiy olganda shimol kartaning yuqori qismida
bo’lish kerak bo’lsa xam lekin aslida bunday bo’lmasligi xam mumkin. Shimol doim xam kartaning eng yuqori qismida bo’lmaydi. Evropaning MUNDI kartasida (dunyo kartasida) sharq yuqori qismga joylashtirilgan, shunga ko’ra kartada “yo’nalishni olish' iborasiga egamiz. Ilk Xitoy kartalarida janub kartaning eng qori qismiga joylashtirilgan. Xozirgi vaqtdagi yuriqnomalarda aytishiga agar ko’rsatmalar, masalan ko’rlar bo’lmasa shimol yuqori qismida deb taxmin qilinadi .bunda qandaydir orientatsiya belgisi xam bo’lmasligi kerak. Shimoliy strelkalar yo’nalishini oson va tez ko’rsatish usulidir, lekin extiyotkorlik bilan ishlatishi kerak. Shimoliy strelkalar xamma kartalarga to’g’ri kelmaydi. Shaxar yoki shaxar tashqarisi ka’bi katta bo’lmagan uchastka uchun ular foydali qo’llanilishi mumkin, lekin dunyo kartasi yoki yirik regionlar uchun ular yaroqli bo’laolmaydi. Agar kartadagi meridianlar (shimoliy-janubiy chiziqlar, qing’ir yoki tarqalgan bo’lsa shimoliy strelka bitta nuqta uchun yoki bitta chiziq bo’ylab yagona to’g’ri strelka xisoblanadi. 2.21-rasmda ko’rsatilgan konusimon strelka ishlatishi mumkin emas.
~ Z 'x
SURXONDARYO VILOYATI ( /
OLTINSOY TUMANI ( \Г\ К /*V/V
Afsuski shimoliy srelkadan natog’ri foydalanish umumiy xatoga olib keladi. Dunyo tomonlarini (shimol, janub, sharq, g’arb) ko’rsatadigan kompus qoidaga ko’ra, navigatsiya kartalari uchun foydalaniladi va qoidaga ko’ra mavzuga oid karta uchun to’g’ri kelmaydi.
Kilometr
2.20-rasm. Grafik masshtablarning turli ko’rinishlari
Agar shimoliy strelkalardan masshtab ka’bi foydalanilsa, bu o’quvchi uchun yordamchi vosita xisoblanadi. Kartada ustunlik qilmasligi kerak. Ko’plab kampaniya yoki agentliklar strelka markazi uchun katta bo’lmagan lagatipdan foydalanadi va bu samarali bo’lishi mumkinya, lekin kartani yopib qo’ymasligi kerak. 2.22-rasm. Kompusning xilma xil shimoliy sterkalarini ko’rsatadi. Agar kartada paralellilar va meridianlar chizilsa shimoliy strelka ortiqcha xisoblanadi.
2.21-rasm. Kartada kenliklar tasvirlangan bo’lsa, shimol ko’rsatkichlari tasvirlanmaydi. Konusli proeksiyada ular tasvirlanmaydi
2.22-rasm. Shimol ko’rsatkichlari va kompas belgilari
Pralellar va meridianlar soni tanlash karta masshtabi va uning maqsadiga bog’liqdir. Navigatsi kartasi umumiy atlas kartasiga qaraganda ingichka to’rlarni talab qiladi. Atlas kartasida masshtab turlari o’quvchiga joyni topishga yordam beradi. Mavzuga oid kartalarda kardinatalar to’rida foydalanishi mumkin, chunki o’quvchi aniq joylashuv joyini aniqlashga xarakat qilmaydi. Agar tik to’rlardan foydalanilsa ular kartaning xamma tomonlarida ko’rsatilishi kerak, negaki bu praektsiya
ka’bi xissiyot beradi. 2.23-rasm.
2.23-rasm. Kartaga to’rlarni joylashtirish va tasvirlash
Do'stlaringiz bilan baham: |
