Masofaviy ta’lim modellari. Reja Ta’lim turining modellari

---

Masofaviy ta’lim modellari. 

Reja 

1.  Ta’lim turining modellari 

2.  Birlamchi model.  

3.  Aralashgan model.  

4.  Ikkilamchi model.  

          Masofaviy ta’lim  (MT) - bu o‘qituvchi va o‘quvchi bir biri bilan 

masofa  yoki  vaqt  orqali  ajratilgan  sababli,  axborot  texnologiyalardan 

fodalanilgan ta’lim turi. 

          Bu ta’lim turini bir necha modellari mavjud, ular masofaviy ta’lim 

tashkil  kilinishiga  sabab  bo‘lgan  vaziyatlari  bilan  farqlanadi:  geografik 

sabablar  (mamlakat  maydoni,  markazlardan  geografik  uzoqlashgan 

regionlar 

mavjudligi), 

mamlakatni 

kompyuterlashtirish 

va 

informasiyalashtirish darajasi, transport va kommunikasiyalar rivojlanish 

darajasi, masofaviy ta’lim uchun mutaxasislar mavjudligi, ta’lim soxasida 

informasion  va  kommunikasion  texnologiyalardan  foydalanish  darajasi, 

mamlakatning ta’lim soxasidagi odatlari. 

          1) Birlamchi model. Ushbu model fakat masofaviy o‘quvchilar bilan 

ishlash  uchun  yaratiladi.  Ularning  xar  bittasi  virtual  o‘qituvchiga 

biriktirilgan  bo‘lishadi.  Konsultasiyalar  va  yakuniy  nazoratlarni 

topshirish  uchun  esa  regional  bo‘limlar  bo‘lishi  shart.  Shunday  o‘quv 

kurslarda  o‘qituvchi  va  o‘quvchilarga  o‘quv  shaklini  va  formasini 

tanlashda katta imkoniyatlar va ozodliklar beriladi. 

          Bu modelga misol qilib Buyuk Britaniyaning Ochiq Universitetidagi 

(http://www.ou.uk) ta’limni olish mumkin. 

          2) Ikkilamchi model. Ushbu model masofaviy va kunduzgi ta’lim 

o‘quvchilar bilan ishlash uchun yaratiladi. Ikkala guruxda bir xil o‘quv 

dasturi  va  darslar  jadvali,  imtixonlar  va  ularni  baxolash  mezonlari 

mavjud.  Shunday  o‘quv  muassasalarda  kunduzgi  kurslarning  soni 

masofaviylarga qaraganda ko‘p. Ushbu masofaviy kurslar pedagogika va 

uslubiyotdagi yangi yo‘nalishlarni izlanishlarida qo‘llaniladi. 

               Bu  modelga  misol  qilib  Yangi  Angliya  va  Avstraliya 

Universitetidagi (http://www.une.edu.au) ta’limni olish mumkin. 

          3) Aralashgan model. Ushbu model masofaviy va kunduzgi ta’lim 

turlirini  integrasiyalashtirish  uchun  yaratiladi.  O‘quvchilar  o‘quv 

kursning  bir  kismini  kunduzgi,  boshqa  qismini  esa  masofadan  o‘qiydi. 

Shu  bilan  birga  bu  ta’lim  turiga  virtual  seminar,  prezentasiyalar  va 

leksiyalar o‘tkazish xam kiradi. 

---

               Bu  modelga  misol  qilib  Yangi  Zelandiyadagi  Massey 

Universitetidagi (http://www.massey.ac.nz) ta’limni olish mumkin. 

          4) Konsorsium. Ushbu model ikkita universitetlarni bir biri bilan 

birlashini talab kiladi. Ushbu muassasalardan biri o‘quv kurslarni tashkil 

qilib  ishini  ta’minlasa,  ikinchisi  esa  ularni  tasdiqlab,  kurslarga 

o‘quvchilarni ta’minlaydi. Shu bilan birga bu jarayonda butun universitet 

emas  balki  bitta  kafedra  yoki  markazi  yoki  universitet  o‘rnida  ta’lim 

soxasida  ishlaydigan  korxonalar  xam  qatnashishi  mumkin.  Ushbu 

modelda  o‘quv  kurslarni  doimiy  ravishda  nazorat  qilish  va  muallif 

xuquqlarini tekshirish zarur bo‘ladi. 

          Bu  modelga misol qilib Kanadadagi Ochiq O‘quv Agentligidagi 

(http://www.ola.bc.ca) ta’limni olish mumkin. 

          5) Franchayzing. Ushbu model ikkita universitetlar bir biri bilan 

o‘zlari  yaratgan  o‘quv  kurslar  bilan  almashishadi.  Masofaviy  ta’lim 

soxasida  yetakchi  bo‘lgan  o‘quv  muassasa  bu  soxada  ilk  qadam 

qo‘yadigan  muassasaga  o‘zining  o‘quv  kurslarni  taqdim  qiladi.  Ushbu 

modelda ikkala muassasa o‘quvchilari bir xil ta’lim va diplomlar olishadi. 

               Bu  modelga  misol  qilib  Ochiq  Universitet  Biznes  maktabi  va 

Sharkiy  Yevropa  Universitetlari  bilan  bo‘lgan  xamkorligi  bo‘lishi 

mumkin. 

               6)  Validasiya.  Ushbu  model  universitet  va  uning  filiallari  bilan 

bo‘lgan  munosabatlariga  o‘xshash.  Bu  modelda  bitta  universitet  o‘quv 

kurs,  diplomlarlarni  kafolatlasa,  qolgan  bir  nechta  universitetlar 

o‘quvchilarni ta’minlaydi. 

       7)  Uzoqlashgan  auditoriyalar.  Ushbu  modelda  informasion  va 

kommunikasion imkoniyatlar keng foydalaniladi. Bitta o‘quv muassasada 

bo‘lib o‘tgan o‘quv kurslar videokonferensiyalar, radiotranslyasiyalar va 

telekomunakasion  kanallar  orkali  sinxron  teleko‘rsatuvlar  ko‘rinishida 

boshqa auditoriyalarga uzatiladi. Aralashgan model bilan farqi shundaki, 

bu modelda o‘quvchilar kunduzgi ta’limda qatnashmaydi. 

          Bu modelga misol qilib AQShning Viskonsing Universitetidagi va 

Xitoyning markaziy radio va televideniye Universitetidagi ta’limni olish 

mumkin. 

          8) Proyektlar. Ushbu model davlat yoki ilmiy izlanish maqsadidagi 

dasturlarni  bajarish  uchun  yaratiladi.  Asosiy  ish  masofaviy  ta’lim 

mutaxassislari  va  pedagoglar  to‘plangan  ilmiy-metodik  markazga 

tushadi.  Ushbu  modelda  yaratilgan  kurslar  axolining  katta  qismiga 

namoyish qilinib o‘z vazifasini bajargandan keyin to‘xtatiladi. 

---

               Bu  modelga  misol  qilib  Afrika,  Osiyo  va  Lotin  Amerikadagi 

rivojlanmagan  mamlakatlarida  o‘tkazilgan  qishloq  xo‘jaligi,  soliqlar  va 

ekologiya xaqidagi o‘tkazilgan xar xil kurslar bo‘lishi mumkin.  

Ukish  tartibi  kuyidagicha:  o‘kituvchi  kurs  bilan  tanishtiradi  va 

topshiriklar beradi. Siz ko‘rsatilgan manbalar bilan ishlab topshiriklarni 

bajarasiz  va  o‘kituvchiga  yuborasiz.  O‘kituvchi  uni  tekshirib,  javobni 

sizga  kaytaradi.  Zarur  xolda    ko‘rsatmalar  beradi.  Shu  tartibda  kurs 

mavzulari  o‘rganib  chikiladi.  Muzokara  asosan  elektron  pochta  orkali  

amalga oshiriladi. Telefon tarmoidan xam baozan foydalaniladi. Bosma 

o‘kuv  materiallari  pochta  orkali  yuboriladi,  o‘kish  jarayonida  talaba 

darsliklardan, elektron kutubxona va darslikardan, elektron forumlardan, 

vidoyekonferensiyalardan foydalanadi. 

Keyingi  vaktlarda  telemedisina  va  uni  solikni  saklash  tizimidagi 

beni’oya    o‘rni  xakidagi    xabar  va  makolalar  ommaviy  informasiya 

vositalarida  tez  -  tez  paydo  bo‘lib  bormokda.  Xo‘sh,  zamonoviy 

medisinaning bunday ilor yo‘nalishlari rivojida informasion texnologiya 

va internetning o‘rni kanday? 

Ma’lumki internet o‘zaro maolumotlar almashish imkonini beruvchi 

katta  informasion  magistralp  bo‘lib,  u  nafakat  rakamli    maolumotlarni 

balki  rakamlar  majmuasiga  aylantirilgan  audio  va  video  maolumotlarni 

xam  uzatish,  kabul  kilish  imkoniyatini  beradi.  Shundan  foydalangan 

xolda, xamda maxsus programmalar asosida mulptimediya vositalari va 

kameralar  bilan  ji’ozlangan    ikki  yoki  undan  ortik  komppyuterlar 

yordamida  medisina  markazlari  o‘rtasida  video  konferensiyalar  tashkil 

etish mumkin (4.4rasm). 

Bunday  imkoniyatga  ega  bo‘lgan  vrach  mutaxassis  yuzlab,  minglab 

kilometr  masofadan  turib  internet  orkali    o‘z  mijozining  (bemorning) 

xolati xakidagi video tasvirlarni olishi, operasiya stolida yuz berayotgan 

jarayonni bevosita kuzatishi. rentgen, ulptra tovush, endoskop va boshka 

maxsus  tashxis  kurilmalaridan  olingan  maolumotlarni  ta’lil    kilishi 

mumkin.  Bu  esa  o‘z  navbatida  medisina  xizmati  saviyasini  oshirish, 

yukori    malakali  muta’assislar  masla’atlaridan  markazdan  uzokdagi 

bemorlar xam foydalanish, masofadan turib tez tibbiy yordam ko‘rsatish 

imkoniyatlarini beradi. 

Ushbu  tizimdan  foydalanilgan  xolda  medisina  o‘kuv  yurtlari 

talabalari  uchun  o‘kuv  kurslarini  tashkil  etish,  yirik  mutaxasislarning 

noyob operasion jarayonlarini namoyish etish, xamda o‘zga mamlakat va 

shaxarlarda faoliyat ko‘rsatuvchi mutaxasislarning masla’atlarini tashkil 

etish xam mumkin bo‘ladi.  

---

Elektron  tadbirkorlik  nima?  Ko‘pchilik  uchun  bu  yangi 

tushunchadir.  Bu  texnologiya  O‘zbekistonga  xam  kirib  keldi.  Elektron 

tadbirkorlik    bu  Internet  orkali    sotish  va  sotib  olishdir.  Uning 

imkoniyatlari  turli-tuman.  Internet  yordamida  o‘zingizga  zarur  kitob, 

kiyim,  yoki  komppyuter  va  ‘attoki      ozik  -  ovkat  ma’sulotlarini  xarid 

kilishingiz mumkin. Korxonalar ma’sulotni  sotishi yoki zarur ma’sulotni  

sotib  olishi  mumkin.  Rossiyalik  bir  fermer  Internet  orkali    xo‘jaligiga 

traktor  sotib  olibdi.  Bu  usul  unga  anchagina  pulni  tejaganligi  sababli  u 

avtomobilni  xam  Internet  orkali  xarid  kilibdi.  Xo‘sh  bu  kanday  usul, 

uning afzalliklari kanday, va undan foydalanish tartiblari kanday? 

Bu texnologiya bir necha yillar davomida ravnak topdi. AKSh da bu 

texnologiya  juda  tarakkiy  etgan.  Bu  texnologiyadan  Dell,  Cisco,  IBM, 

HR,  Oracle,  Microsoft  va  Sun  kompaniyalari  juda  keng  ko‘lamda 

foydalanishadi. Cisco kompaniyasi ma’sulotlarni coram faoliyatini 80% 

ini Internet orkali amalga oshiradi. 

Elektron  tadbirkorlik  bu  Internet  tarmoi    yordamida  virtual  savdo 

rastasida  yoki  maydonida  savdo  sotikni  amalga  oshirishdir.  Unda 

sotuvchi  va  sotib  oluvchi  katnasha  di.  Bu  savdo  sotikning  kuyidagi 

ko‘rinishlari mavjud. Yaoni V2V (Business to business) va V2S (Bisiness 

to Customers). 

B2B  korxonalar o‘rtasidagi savdo - sotik muomalasi. V2S  korxona va 

shaxs o‘rtasidagi savdo - sotik muomalasi. 

Internet orkali  elektron tadbirkorlik kanday amalga oshiriladi? Buni 

misol  yordamida  tavsiflaymiz.  Masalan,  kitob  xarid  kilmokchisiz. 

Maxsus  kidiruv    tizimlar  yordamida  elektron  kitob  magazin  adresini 

topasiz. Magazin bir zumda oldingizda paydo bo‘ladi. Elektron magazin  

bu  ma’sulotni    sotayotgan  magazin  Internet  saxifasidir.  Unga  kirib, 

javonlardan kitob kidirayotganingizni sezmay kolasiz. Saxifada kitoblar 

ro‘yxati  beriladi.  ‘o‘lagan  kitobingizni  tanlashingiz  mumkin.  Odatda 

kitoblar  magazindagi  singari  mavzusiga  karab    tanlanishi  mumkin. 

Lekinki  9314  toblar  son  sanoksiz  bo‘lganligi  sababli,  magazin  kidirish 

tizimidan  foydalanishingiz  mumkin.  Xar  bir  kitob  tavsifi  bilan  tanishib 

chikishingiz mumkin. Kitobni tavsifi va narxi sizni kanoatlantirsa, siz uni 

xarid  kilishingiz  mumkin.  Buning  uchun  kredit  kartochkangiz  bo‘lishi 

shart. Kredit kartochkasi bankda xisob  ochilganda beriladi. Bizda xam 

kredit  kartochkasi  yordamidagi  muomala  asta-sekin  muomalaga 

kirmokda.  Maxsus  shaklni  to‘ldirib,  kredit  kartochkangiz  rakamini  

ko‘rsatishingiz  zarur.  Shundan  so‘ng  magazin  sizning  kredit 

kartochkangizni tekshirib, muomalani amalga oshiradi. Birnecha kundan 

---

so‘ng ma’sulot  uyingizga keltiriladi. Albatta bunda kitobning sizga yetib 

kelish muddati manzilingizga bolik. Bunday usulning kanday afzalliklari 

bor: 

•   Ma’sulot  assortimentining to‘laligi. 

•   Ma’sulot  bilan batafsil tanishish imkoniyati. 

•  Manzil  va  vaktning  a’amiyatga    ega  emasligi.  (Yaoni  sizga  kulay 

bo‘lgan  vaktda  dunyoning  ixtiyoriy  nuktasidagi  dukondan  xarid 

kilishingiz mumkin.) 

•  Kitobni  uyga  yetkazish  zaruriyatining  yo‘kligi.  (Kitobni  do‘kon  siz 

ko‘rsatgan manzilga yetkazadi.) 

Ayniksa,  do‘stingizga  sova  yuborishda  bu  xizmat  ko‘l  keladi. 

Sovani elektron do‘kondan bemalol tanlab, uni maxsus kooz yoki kutiga 

ji’ozlashni  va  manzilga  ko‘rsatilgan  sanada  yetkazishni  buyurtma 

kilishingiz mumkin. 

Do‘konma  -  do‘kon  yurishga  vakt  va  asabni  sarflamasdan,  ma’sulotni  

ko‘tarib  uyga  olib  kelmasdan  xarid  kilish  mumkin  ekan.  Bu  mo‘jizani 

Internet  amalga  oshirishda  yordamga  keldi.  Bu  usulda  turli  -  tuman 

ma’sulotlarni  xarid  kilishingiz  mumkin.  Bu  oddiy  ruchkadan  tortib  to 

avtomobilp,  yoki  samolyot  chiptasidan  to  dam  olish  chiptasigacha 

bo‘lishi  mumkin.  Biz  V2S  usuldagi  muomala  tavsifi  bilan  tanishib 

chikdik  (4.rasm). 

 

4-rasm Biz V2S usuldagi muomala tavsifi bilan tanishib chikdik 

Faraz  kilaylik,  korxonangiz  komppyuterlar  sotib  olmokchi.  Siz 

Internetdan  kerakli  manzilni  topib,  talablaringizga  javob  beruvchi 

komppyuterlarni  sotuvchi  korxonani  bir  zumda  topasiz  va  muomalani 

amalga oshirasiz. Yoki talabnomangizni kiritishingiz va unga javobni bir 

zumda topishingiz mumkin. Bu texnologiya orkali  muomalada kimmatli 

vakt ni va mablani tejaysiz. Shuning uchun ‘ozirgi kunda bu texnologiya 

---

dunyoda keng tarkalgan. Rossiyada muomalalarda shu usuldan ko‘prok 

foydalanilmokda. Bu muomala afzalliklari ko‘pgina, bunda ish safarlari 

soni,  telefon  va  faksga,  mutaxxasislar  vakti  va  soni  xisobiga  mablalar 

sezilarli darajada kamayadi. Eng asosiysi va muomala operativ ravishda 

bajariladi.  Baozilar  Internet  dallollarni  yukotadi  degan  fikrda.  Lekin 

internetda 

elektron 

dallollar 

 

dallollik 

savdo 

maydonchalari 

(marketrlaces)  paydo  bo‘ldi.  Ularda  xar  kuni  muomalalar  kizin  amalga 

oshiriladi. Mutaxxassilar 2004 yilga borib elektron tadbirkorlikdan foyda 

3 trillion dollarga yetishini bashorat kilishmokda (4.7rasm). ‘ozirgi kunda 

Internetda 40 milliondan ko‘prok elektron rastalar mavjud. 

Elektron  tadbirkorlik  kelib  chikishiga  80  yilda  Internet  davlat 

byudjetining  kattagina  kismidan  ma’rum    bo‘lganligi  va  o‘zini  -  o‘zi 

taominlashi  zarurligi  sababchi  bo‘ldi.  Shuning  uchun  Internetdan  va 

uning  resurslaridan  tijorat  maksadida  foydalanishga  o‘tildi.  Bunda 

daromadlar Internet xizmati va reklama, xamda Internet bilan taominlash 

xisobiga (Internet provayderlik) olina boshlandi. 

Shunday  kilib,  masofalarni  yukotib    dunyoni  bir  kiberolamga 

aylantirgan  Internet  tadbirkorlikni  rivojlantirishda,  kengaytirishda  juda 

ko‘l  kelmokda. 

Respublikamizda bir necha elektron rastalari mavjud: