Mashinasozlik texnologiyasi

Biotsenoz  —bu  lotin  tilidan  olingan  so’z  bo’lib,  "bios"  —  hayot,  "tsenoz"  —
umumiy,  deb  tarjima  qilinadi.  "Biotsenoz"  terminini  nemis  biologi  Myobius  K. 
tomonidan 
1877-yilda 
berilgan. 
Bu 
o’simliklar, 
hayvonlar 
va 
mikroorganizmlarning birgalikda yashashini ifodalab, bunday yashash ma’lum yer 
yoki suv havzasida uchrashi mumkin. Biotsenozdagi organizmlar o’zaro va abiotik 
muhitga bog’liqdir. 
 
 
Moddalarning  aylanma  harakatida  qatnashishiga  qarab,  biotsenozga  kiruvchi 
organizmlar 3 guruhga bo’linadi: 
I.  Produtsentlar  (hosil  qiluvchilar),  avtotrof  organizmlar  bo’lib,  anorganik 
moddalardan organik moddalar hosil qiladi. Bu yashil o’simliklardir. 
II.  Konsumentlar  (qabul      qiluvchilar),    geterotrof    organizmlar  bo’lib,    avtotrof 
organizmlar  hisobiga yashaydi. Ular uchga bo’linadi: 
1—darajali  konsumentlar—  o’simlikxo’r    hayvonlar,      parazit  bakteriyalar  va 
zamburug’lar; 
2—darajali konsumenlar—o’simlikxo’r hayvonlarni iste’mol qiladigan yirtqichlar; 
3  — darajali konsumentlar   — superparazitlar. 
III. Redutsentlar . Bular tuproqdagi mikroorganizmlar bo’lib, o’simlik va hayvon 
qoldiqlari    bilan  oziqlanib,  uni  parchalovchi  organizmlardir.  Birgalikda  o’suvchi  
va    bir  —biri    bilan    bog’liq    bo’lgan    organizmlar  guruhi  biotsenoz  deyiladi. 
Biotsenozni  tashkil  qiluvchi  o’simlik,    hayvon  va  mikroorganizmlar  jamoasining 
birga  yashashga  moslashuvi  ularning  abiotik  faktorlarga  bo’lgan  o’xshash 
ehtiyojlarida ifodalanadi. 
"Biotsenoz"  atamasi  hozirgi  zamon  ekologik  adabiyotlarda,  ma’lum  territoriya 
uchastkalarni  belgilash  maqsadida  ham  ishlatiladi.  Masalan,  bug’doy  dalasi 
biotsenozi,  o’tloq  biotsenozi,  o’rmon  biotsenozi,  va  hokazolar.  Bunda,  birga 
yashashga  moslashgan  o’simlik,  hayvon  va  mikroorganizmlar  kompleksi  hisobga 
olinadi. 
, 
 
Biotsenoz  egallab  turgan  muhit  biotop  deb  ataladi,  biotop  —  biotsenozning 
yashash muhitidir (bu lotincha so’z bo’lib, "bios" —hayot, "topos" — yashash joyi 
demakdir). 
Er  yuzidagi  biotsenozlar  ko’p  yarusli  bo’lib,  ular  har  xil  balandliklarda,  vertikal 
joylashgan qatlamlarga ega. Masalan, o’rmonlarda daraxtning ildizi va tanasining 
joylashishiga qarab bir necha yaruslar ajratish mumkin: 
1.  Daraxtlar. 
2.  Butasimon o’simliklar va yosh daraxtlar. 
3.  O’tsimon o’simliklar va butachalar. 
4.  Moxlar. 
 
 
 

---

38 
 
Hayvonlar  ham  o’rmonda  har  xil  yaruslarni  egallab,  ya’ni  har  xil  balandliklarda 
yashaydi.  Ko’p  qushlar  uz  uyalarini  yerda  quradi.  Olaqush,  zag’izg’on  va 
boshqalar  esa  daraxtlar  tanasiga  (qizilishton  va  boshqalar),  uchinchi  xillari  esa 
daraxtlarning ustiga quradi(12-rasm.) 
Har  bir  yarusdagi  o’simlik,  umurtqali  va  umurtqasiz  hayvonlar  o’rtasida  kuchli 
bog’lanish kuzatiladi. 
Jamoalar  strukturasida  turlarning  roli  bir  xil  emas.  Bir  xil  turlar  asosiy  rol 
o’ynaydi,  son  jihatidan  ustun  va  ular  dominant  deyiladi.  Biotsenozdagi  muhit 
sharoitini  belgilovchi  turlar  edifikatorlar  deb  yuritiladi  va  ular  dominantlarga 
kiradi. 
Biotsenozdagi tirik organizmlar egalab turgan makon ekologik nisha deyiladi. Har 
bir tur o’zining ekologik nishasiga ega, u shu yerda yashaydi va  o’sha joydan o’z 
ovqatini topib yeydi.