Mashinasozlik texnologiyasi

     1.  Chang    chuktirgich    kameralar.    Kameraga  yuborilaetgan  chang  aralash 
xavo tarkibidan chang  zarrachalari  markazdan  kochma  kuch asosida kameradagi 
tusik  va  devorlarga  urilib,    chukma  xosil  kiladi.  Kamera  100  mkr.    dan  yukori 
bulgan kattik zarrachalarni ushlab kolishga ixtisoslashgan.  Kameraga yuboriletgan 
xavo  tezligi  1  m/sek  gacha  bulganda  uning  tozalash  unumdorligi  60-80  %  ni 
tashkil kiladi. Tezlik  oshganda unumdorlik pasayadi va chukgan chang xarakatga 
kelib  ikkilamchi  ifloslanishni    vujudga    keltiradi.    Kamera  ketma-ket  tozalash 
uslubi  kullanilganda  birlamchi  tozalagich  vazifasini  utaydi.    Kamera  maxalliy 
sanoat  korxonalarida:  paxta  tozalash  zavodlarida  (changalok,    barg,  kum) 
tukimachilik ip yigiruv 
fabrikalarida  (turli  xil  chikitlardan)  egochni  kayta  ishlash  korxonalarida  (egoch 
kipiklaridan) tozalash uchun kullaniladi. 
     Atmosfera 
xavosiga 
chikarilaetgan 
chang 
zarrachalaridan 
tozalashda 
ciklonlardan foydalaniladi. Ciklon suzi grekcha terminidan olingan bulib,  aylanma 
xarakat  ma`nosini  bildiradi.Ciklon  1886  y.  nemis    ixtirochisi    S.M.Mard  
tomonidan  yaratilgan  Ciklonlarga  yuboriletgan  iflos  xavo  tarkibidagi  chang 
zarrachalari   markazidan kochma kuch asosida ciklon devorlariga urilib bunkerga 
tuplanadi. 

---

125 
 
     Ciklonlar diametri 400 mm-2500 mm gacha  batareyali  ciklonlarning (5-16  ta) 
diametri 400-1600 mm gacha,  mul`ti ciklonlar (5 tagacha) ning diametri  160-600 
mm gacha buladi.  
     Ciklonlar  erdamida    atmosfera    xavosiga  chikadigan  30-40  mk  li  chang 
zarrachalari  95%  gacha,  20-30  mk  li  90  %,  5-10  mk  80%  mk.  dan  kichik  chang 
zarrachalari 60 % gacha tozalanadi. 
     Ciklonlarning  chang  tutgich  kameralaridan    afzalligi:    yukori  bosim  va 
xaroratda,  yukori  xavo  xarakatidan  kat`iy  nazar  chuktirgan  chang  kayta 
xarakatlanmaydi.    Atmosfera  xavosiga  chikaetgan  5  mk.  dan    kichik    chang 
zarrachalaridan tozalashda Ao Skrubberlardan foydalaniladi. 
     Skrubberlar  xam    ish    uslubiga  kura  ciklonlarga  uxshagan  bulib,  farki 
namlagichlar,  buglagichlar  (suv,ishkor,  tuz)  eritmalari  erdamida  nafakat  chang,  
balki gaz aralashmalaridan xam tozalashga ixtisoslashgan. 
     Skrubberlarni  ishlatish  jaraenida  suv,    ishkor,  tuz  eritmalaridan  foydalaniladi, 
bu  uz  navbatida  skrubber  kismlarini  korreziyaga  uchratib  ishdan  chikishga  sabab 
buladi,  shu tufayli ishlab chikarishda undan keng foydalanilmaydi. 
    
 
 
 
   Elektrofiltrlar 
     Italiyalik  olim  Bekker  1771    yilda    elektr    maydonida    chang  zarrachalarini 
xarakatlanaetganini    kuzatadi  va  1824  yilda  nemis  ixtirochisi  Xollfal`d  elektroliz  
orkali  tutun  tarkibida  chang zarrachalarini tozalashni  bartaraf  kiladi.  1903 yilda 
akademik  olim  Lodes  elektrofil`trni  yaratadi  va  1906    yildan    boshlab    AKSh 
korxonalarida ishga tushuradi. elektr chuktirgichlar ikkita guruxga bulinadi: 
     1-chi engsimon (rukoyatkiy), 2-chi elektr tutgichlar. 
     Ishlab  chikarish    binolarinig    ichkarisiga    ajralib    chikaetgan  changlardan 
tozalashda  engsimon  fil`trlardan  foydalaniladi.    Engsimon  fil`trlarni  tayerlashda 
sintetik  tolalar,  matolar  kullaniladi.  Engsimon    fil`trlar  eng  kichik  chang 
zarrachalarni (1 mk.dan kichik) ushlab koladi va uning foydali ish koefficienti 99,5 
% bulishi mumkin. Bunday fil`trlarning uzunligi 10 m gacha buladi. 
Atmosfera  xavosiga  chikariladigan  zaxarli  gazlar    eritmalar  orkali  (suv,    ishkor,  
tuz,  oxak) absorbciya usulida tozalanadi. Masalan, xavoga chikarilaetgan SO gazi 
oxak eritmasi orkali  tozalanganda kal`ciy  sul`fat  tuzi xosil kiladi.  Zaxarli gazlar 
kum, 
      SO + CaO + H O= CaSO + H O 
     tuprok,  egoch  kipiklari,  aktivlashtirilgan  kumir  kattik  moddalar  orkali 
absorbciya usulida tozalanadi.  Bunga  misol  kilib protivogazni olish mumkin. 
Ma’lumki,  ishlab  chiqarish  korxonalarida  materiallarni  yanchish,  aralashtirish, 
uzatish  va  kuritish  jarayonlarida  zarrachalarining  ulchami  3-70  mkm  atrofida 
bo’lgan  changlar  paydo  bo’ladi.  Yoqilg’ilarni  yokish  paytida  tutunlar,  bug’larni 
kodensatsiyalashda  esa,  tumanlar  paydo  bo’ladi.  Tutun  va  tumanlar  tarkibidagi 
qattiq va suyuk zarrachalarning ulchami 0,3 – 5,0 m km atrofida bo’lishi mumkin. 
Shuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  zararli  moddaning  ulchamlari  qancha  kichik 
bo’lsa,  uning  nafas  olish  yo’lari  orqali inson organizmiga  singib  borishi  shuncha 
oson  bo’ladi  va  natijada  turli  kasalliklarni  paydo  bo’lishiga  sababachi  bo’ladi. 
Shuning uchun atmosfera havosini tozalash katta ahamiyatiga ega. 

---

126 
 
Bundan  tashqari,  atmosfera  havosi  nafaqat  sun’iy  yo’llar  bilan  ifloslanadi,  balki 
tabiiy holda ham ifloslanishi mumkin. Masalan zilzila, vulqonlarning otilib turishi, 
suv  toshkinlari,  shamol,  chang-tuzonlar  atmosfera  havosini  tabiiy  holda 
ifloslantiradi.  Hisob-  kitoblar  shuni  ko’rsatyaptiki  hozirgi  paytda  atmosfera 
havosining  sun’iy  ifloslanishi  inson  faoliyati  bilan  chambarchas  bog’liq  bo’lib, 
uning tabiiy ifloslanishidan ustunlik kilmokda. Bu esa asmosfera havosini tozalab 
turishni takazo etadi. 
Atmosfera havosi 3 ta asosiy maqsadlarda tozalanadi. 
1.Atmosfera havosining ifloslanishini kamaytirish, ya’ni havo  
tarkibidagi  zararli  moddaning  miqdori  uning  ruxsat  etilgan  chegaraviy 
kontsentratsiya (RECHK)sidan oshib ketmasligini ta’minlash uchun. 
2.Havo  yoki  aralashma  gazlar  tarkibidan  kimmatbaho  mahsulotlarni  ajratib  olish 
uchun. 
3.Texnologik  jarayonlarga  salbiy  ta’sir  etuvchi  va  asbob  uskunalar,  hamda 
qurilmalarning buzilishini tezlashtiruvchi moddalarni havo yoki gaz aralashmalari 
tarkibidan ajratib olish uchun.