Mashinasozlik ishlab chiqarishini avtomatlashtirish

 
 
Tayanch  so‘z    va  iboralar :  datchik,  statik,  dinamik,  differentsial, 
kompentsatsion, 
signal, element, avtomatik nazorat qilinadigan (ANQ) kattaliklar 
guruxi  va  asosiy  ko‘rsatkichlari.    ANQ  teploenergetik  ko‘rsatkich  guruhi,  ANQ 
mexanik  ko‘rsatkichlar guruhi,  ANQ  elektroenergetik  ko‘rsatkichlar  guruhi,  ANQ 
fizik  ko‘rsatkichlar  guruhi,  ANQ  kimyoviy  ko‘rsatkichlar  guruhi,  Avtomatikaning 
elementlari va ularning asosiy ko‘rsatkichlari.
 
 
Avtomatika  elementi  deb  o‗lchanayotgan  fizik  kattalikni  birlamchi 
o‗zgartiruvchi moslamaga aytiladi.   Avtomatika elementlari to‗rt xil strukturaviy 
belgilanish sxemalaridan iborat bo‗ladi (1.1- jadval): 
 
a) oddiy bir martali (birlamchi) to‗g‗ridan-to‗g‗ri o‗zgartirish; 
 
b) ketma-ketli to‗g‗ridan-to‗g‗ri o‗zgartirish; 
 
v) differentsial sxemali;   
 
 
 
 
 
g) kompensatsion sxemali. 
 
Oddiy  o‗lchash  o‗zgartirgichlari  (a)  bir  dona  elementdan  tashkil  topgan 
bo‗ladi.  Ketma-ketli  o‗zgartgichlarda  esa  (b)  oldindagi  o‗zgartirgichning  kirish 
ko‗rsatgichi  keyindagi  o‗zgartgichning  chiqishi  hisoblanadi.  Odatda  birlamchi 
o‗zgartirgich  sezgirlik  elementi  (SE),  ohirgi  (keyingi)  o‗zgartirgich  esa  chiqish 
elemeti  deb  yuritiladi.  O‗zgartirgichlarning  ketma-ketligi  ulanish  usuli  bir  martali 
o‗zgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bo‗lgan sharoitda qo‗llaniladi. 
 
Differentsial  sxemali  o‗lchash  o‗zgartirgichlari    nazorat  qilinayotgan 
kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bo‗lganda qo‗llaniladi
.  
 
Kompensatsion  sxemali  o‗zgartirgichlar  usuli  esa  yuqori  aniqlik  bilan 
ishlashi, universalligi hamda o‗zgartirish koeffitsientining tashqi ta‘sirlarga deyarli 
bog‗lik emasligi bilan ajralib turadi. 
 
Avtomatika  elementlari  tizimning  eng  asosiy  qismi  bo‗lib,  quyidagi 
funktsiyalardan birini bajaradi: 
-  nazorat  qilinayotgan  yoki  rostlanayotgan  kattalikni  qulay  ko‗rinishdagi 
signalga o‗zgartirish (birlamchi o‗zgartgich - datchiklar); 

---

14 
 
 
- bir energiya ko‗rinishidagi signalni boshqa energiya ko‗rinishdagi signalga 
o‗zgartirish  (elektromexanik,  termoelektrik,  pnevmoelektrik,  fotoelektrik  va 
xakozo o‗zgartgichlari);               
 
-  signal  tabiatini  o‗zgartirmasdan  uning  kattaliklarini  o‗zgartirish 
(kuchaytirgichlar); 
 
-  signalning  ko‗rinishini  o‗zgartirish  (analog-raqam,    raqam  analog 
o‗zgartkichlari). 
 
- signalning formasini o‗zgartirish (taqqoslash vositalari), 
 
- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar), 
 
- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar), 
 
- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari), 
 
- programmali  signallarni hosil qilish (programmali elementlar), 
 
- bevosita jarayonga ta‘sir qiluvchi vositalar  (ijrochi elementlar). 
Avtomatika  elementlarining  funktsiyalari  har  xil    bo‗lganiga    qaramay,  
ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi: 
 
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari; 
 
-  uzatish  koeffitsienti  (sezgirlik,  kuchaytirish    va  stabilizatsiya 
koeffitsientlari); 
 
- xatolik  (nostabillik); 
 
- sezgirlik  chegarasi. 
 
Xar  bir  avtomatika  elementi    uchun  turg‗unlashgan  rejimda  kirish  X    va  
chiqish  signallari  U  orasida  uqf(x)  bog‗liqlik  mavjud.  Ushbu  bog‗liqlik 
elementning statik tavsifnomasi deyiladi. 
 
Ko‗rinish  bo‗yicha  avtomatika  elementlarining statik  tavsifnomalari  uch 
guruxga ajratiladi: a) chiziqli, b)  uzluksiz nochiziqli, v)  nochiziq uzlukli.   
Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turg‗unlashmagan, ya‘ni X va U 
qiymatlari  vaqt  davomida  o‗zgarilayotgan  payti  dinamik  rejim  deyiladi.  Chiqish 
qiymatining  vaqt  davomida  o‗zgarishi  esa  dinamik  tavsifnomasi    deyiladi. 
Avtomatika  elementlari  ma‘lum  inertsionlikka  ega,  ya‘ni  chiqish  signali  kirish 
signaliga  nisbatan  kechikishi  bilan  o‗zgariladi.  Elementlarning  bu  xususiyatlari 
avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi. 
Xar  bir  elementning  umumiy  va  asosiy  tavsifnomasi  uning  o‗zgartirish 
koeffitsienti, ya‘ni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bo‗lgan nisbatiga 
teng. Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat o‗zgartirishlarni bajaradi. 
Miqdor  o‗zgartirishlar  kuchaytirish,  stabillash  va  boshqa  koeffitsientlarni  nazarda 
tutadi.  Sifat  o‗zgartirishda  bir  fizikaviy  kattalik  ikkinchisiga  o‗tadi.  Bu  holda 
o‗zgartirish koeffitsienti