Mashinasozlik ishlab chiqarishini avtomatlashtirish

 kuchlanishlar uchburchagi
  deb ataladi.  
 
AB  kateti  U
L
  induktiv  va  U
C
  sig`m  kuchlanishlarining  pasayishlari  
ayrimasini aks ettiradi. U
A,
   U
L,
    U
C  
vektorlarning geometrik yig‗indisi, zanjirga 
berilgan  U kuchlanish vektorini hosil qiladi. U
X   
vektor U kuchlanishning reaktiv 
tashkil etuvchisi.  
  
OAB kuchlanishlar uchburchagidan  Pifagor teoremasiga muvofiq  
U=
2
2
)
(
C
L
a
U
U
U


 
bo‗ladi. 
  
Aktiv,  induktiv  va  sig‗im  qarshilikli  o‗zgaruvchan  tok  zanjirining  umumiy 
qarshiligiuni  topamiz.  Buning  uchun  yuqoridagi  ifodaga    U
a, 
  U
L
  va  U
C 
 
kuchlanishlarning qiymatlarini qo‗yib yozamiz. 
                                                       U=1


2
2
C
L
X
X
R


    
 
Bundan : 
                                                        I=


2
2
С
L
X
X
R
U


=
2
U
 
 
Bu ifoda o‗zgaruvchan tok zanjiri uchun  Om qonunini ifodalaydi. Bunda  Z- 
zanjirning to‗la qarshiligi. 
                                            Z=


2
2
2
2
1
С
L
X
X
R
С
L
R













 
 
Ifodaga asoslanib qarshiliklar uchburchagini quramiz.  (3- rasm) 
 Qarshiliklar uchburchagi katetlardan biri  R- aktiv qarshilikdan, ikkinchisi reaktiv 
qarshilik  
С
L


1

 dan iborat. 
U
C
 
U
 
U
X
 
B
 
A
 
U
x
 
U
A
 
0
 
I
 
U
i
 

---

146 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3 – rasm.   Qarshiliklar uchburchagi 
 
 
Tok bilan kuchlanish orasidagi fazalar siljishi burchagini topish uchun qarshiliklar 
ushburchagi  (3-rasm) dan foydalanish mumkin. 
;
cos
Z
R


                      
;
sin
Z
X


                       
R
С
L
R
X
tg



1



 
 
Mazkur formulalardan  o‗zgaruvchan tok zanjirlarini hisoblashda foyalaniladi. 
 
 
 
   Masala.  Aktiv  qarshiligi    R=  10  Om    va  induktiv  qarshiligi    X
L
=15,7  Om 
bo‗lgan g`altak  chastotasi  f=50 Gts bo‗lgan o‗zgaruvchan tok manbaiga ulangan. 
 
 G`altakdan o‗tadigan tok 5 A bo‗lsa, quydagilar aniqlansin.  
a)
 
zanjirning to‗la qarshiligi; 
b)
 
g`altak elementlaridagi kuchlanish; 
c)
 
g`altakdagi kuchlanish tushuvi; 
d)
 
g`altakning induktivligi; 
e)
 
tok va kuchlanish orasidagi fazalar siljish burchagi. 
       Yechish: 
      a) 
Z=
2
2
L
X
R

  ;    Z=
2
2
)
7
,
15
(
10

=18,6 Om; 
      b) U=I Z = 6
6
,
111
6
,
18


 V 
   
             c) U
L
= IX
L
=
2
,
94
7
,
15
6


 V 
  d) X 
L
=

2
f L;   L=

2
L
X
=
Gn
05
,
0
50
28
,
6
7
,
15


 
            e) 
538
,
0
6
,
18
10
cos



Z
R

 
 
 
 
 
Z
 
X=
c
L


1
 
R
 

 

---

147 
 
Variantlar 
1.
 
R= 15 Om      X
L
=18 Om         f= 50 Gts          I = 5A 
2.
 
R= 20 Om      X
L
=24 Om         f= 50 Gts          I = 5A 
3.
 
R= 25 Om      X
L
=28 Om         f= 50 Gts          I = 5A 
4.
 
R= 10 Om      X
L
=13 Om         f= 50 Gts          I = 5A 
5.
 
R= 18 Om      X
L
=20,7 Om      f= 50 Gts          I = 5A 
6.
 
R= 15 Om      X
L
=17 Om         f= 50 Gts          I = 6A 
7.
 
R= 30 Om      X
L
=35 Om         f= 50 Gts          I = 6A 
8.
 
R= 100 Om    X
L
=108 Om       f= 50 Gts          I = 6A 
9.
 
R= 50 Om      X
L
=57 Om      f= 50 Gts            I = 5A 
10.
 
R=30 Om       X
L
=35 Om      f= 50 Gts             I = 5A 
11.
 
R= 50 Om      X
L
=58 Om      f= 50 Gts          I = 5A 
12.
 
R= 30 Om      X
L
=37 Om         f= 50 Gts          I = 5A 
13.
 
R= 20 Om      X
L
=28,7 Om      f= 50 Gts          I = 5A 
14.
 
R= 25 Om      X
L
=18,7 Om      f= 50 Gts          I = 5A 
15.
 
R= 40 Om      X
L
=49 Om      f= 50 Gts          I = 5A 
16.
 
R= 15 Om      X
L
=18 Om         f= 50 Gts          I = 6A 
17.
 
R= 20 Om      X
L
=24,7 Om      f= 50 Gts          I = 6A 
18.
 
R= 25 Om      X
L
=28 Om         f= 50 Gts          I = 6A 
19.
 
R= 10 Om      X
L
=13 Om         f= 50 Gts          I = 6A 
20.
 
R= 18 Om      X
L
=20,7 Om      f= 50 Gts          I = 6A 
21.
 
R= 15 Om      X
L
=17 Om         f= 50 Gts          I = 6A 
22.
 
R= 30 Om      X
L
=35 Om         f= 50 Gts          I = 6A 
23.
 
R= 100 Om    X
L
=108 Om       f= 50 Gts          I = 6A 
24.
 
R= 200 Om    X
L
=208 Om       f= 50 Gts          I = 10A 
25.
 
R=300 Om     X
L
=309 Om       f= 50 Gts          I = 10A 
26.
 
R= 400 Om    X
L
=415 Om       f= 50 Gts          I = 10A 
27.
 
R= 30 Om      X
L
=40 Om        f= 50 Gts          I = 3A 
28.
 
R= 20 Om      X
L
=27 Om         f= 50 Gts          I = 3A 
29.
 
R= 25 Om      X
L
=18,7 Om      f= 50 Gts          I = 3A 
30.
 
R= 40 Om      X
L
=18,7 Om      f= 50 Gts          I = 3A 
 
 
 
 
Variant shartlari bo‗yicha quydagilar aniqlansin: 
a)
 
zanjirning to‗la qarshiligi - 
Z
; 
b)
 
g`altak elementlaridagi kuchlanish -
 U
; 
c)
 
g`altakdagi kuchlanish tushuvi - 
U
L
; 
d)
 
g`altakning induktivligi - 
L
; 
tok va kuchlanish orasidagi fazalar siljish burchagi - 

. 
 
 
 
 

---

148 
 
AMALIY  ISH  №2 
BОSIMNI O‘LCHOVCHI ELEMENT VA QURILMALAR 
KONSTRUKTSIYASINI O‘RGANISH.
 
 
Tekis  sirtga  tik  (nоrmal)  tasir  ko‘rsatuvchi  tekis  taqsimlangan  kuch  bоsim 
deb ataladi.  
S
F
Р

 
 
Bunda   S – tekislik yuzi (m
2
), F – shu tekislik yuziga bir hil va tik tasir qiladigan 
bоsim kuchi.(N) 
        Halqarо birliklar tizimida (sistemasida) bоsim Paskal (Pa) bilan o‗lchanadi. 
1 
N kuch hоsil qilgan bоsimga teng.  
Amalda bоsimni o‗lchaydigan asbоblar shkalasi 
kg/m
2
, atm, mm
 suv ust, 
mm
 
simоb ustini, 
bar, N/sm
2
 bilan darajalangan bo‗ladi. Bunday  o‗lchоv asbоblaridan 
to‗g`ri  fоydalanish  uchun,  ularni  o‗lchоv  birliklari  оrasidagi  bоg`liqlikni  bоshqa 
birliklarga o‗tkazish kоeffitsentlarini bilish zarur (jadval). 
 
Xalqaro birliklar tizimida (XBT) 
SI  
1PA=1N/m
2
 
Texnik atmosfera 
1atm=1kg(kuch)/sm
2
=98066,5 Pa 
Fizik atmosfera  
mm simob ustuni 
mm suv ustuni 
1bar =10
5
Pa=100kPa 
1mm sim.ust. =133,322 Pa 
1mm suv ustuni=9,80665 Pa 
 
Gaz va suyuqlik moddalarning idish devorlariga ko‘rsatadigan bosimi 
absolyut bosim deb ataladi.
  O‗lchashda absalyut, оrtiqcha, atmоsfera va vakuum 
bоsimlar mavjud. P
abs
 – absalyut bоsim – mоda hоlatining (suyuqlik, gaz, bug`) 
parametri  bo‗lib, P
atm
 – atmоsfera va P
оrt
 – оrtiqcha bоsimlar yig`indisidan ibоrat. 
P
abs
= P
atm
+ P
atm