25
Tayanch so‘z va iboralar:
sxema, o‘lchash sxemasi, differentsial sxema,
ko‘prikli sxema
Avtomatika elementi deb o‗lchanayotgan fizik kattalikni birlamchi
o‗zgartiruvchi moslamaga aytiladi. Avtomatika elementlari to‗rt xil strukturaviy
belgilanish sxemalaridan iborat bo‗ladi:
a) oddiy bir martali (birlamchi) to‗g‗ridan-to‗g‗ri o‗zgartirish;
b) ketma-ketli to‗g‗ridan-to‗g‗ri o‗zgartirish;
c)
differentsial sxemali;
d) kompensatsion sxemali.
Oddiy o‗lchash o‗zgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan
bo‗ladi. Ketma-ketli o‗zgartgichlarda esa (b) oldindagi o‗zgartirgichning kirish
ko‗rsatgichi keyindagi o‗zgartgichning chiqishi hisoblanadi. Odatda birlamchi
o‗zgartirgich sezgirlik elementi (SE), ohirgi (keyingi) o‗zgartirgich esa chiqish
elemeti deb yuritiladi. O‗zgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali
o‗zgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bo‗lgan sharoitda qo‗llaniladi.
Differentsial sxemali o‗lchash o‗zgartirgichlari nazorat qilinayotgan
kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bo‗lganda qo‗llaniladi.
Kompensatsion sxemali o‗zgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan
ishlashi, universalligi hamda o‗zgartirish koeffitsientining tashqi ta‘sirlarga deyarli
bog‗liq emasligi bilan ajralib turadi.
Doimiy tokli ko‗prik sxemasi 4 ta aktiv qarshilik R1, R2, R3, va R4 larga
ega rezistorlardan iborat(1-rasm), ular ABCD yopiq to‗rtburchakka ulangan.
1-rasm. Ko‗prikli o‗lchash sxemasi.
26
Sxemaga kiruvchi R1 – R4 rezistorlar ko‗prikning yelkalari deyiladi va
harflar bilan belgilash mumkin, masalan AB. ABCD to‗trburchakda 2 ta diagonal
mavjud: AC va BD. BD diagonalga Rпр aktiv qarshilikka ega o‗lchash asbobi
ulangan. AC diagonalga ta‘minot manbai E va
ichki qarshilik R
E
ulangan.
Ko‗prik sxemasi yordamida Rx nomalum qarshilikni ko‗prikning
yelkalaridan biriga ulab o‗lchashimiz mumkin, masalan CD yelkasiga R4 qarshilik
bilan. Nomalum Rx qarshilik sxemadagi boshqa ma‘lum R1, R2, R3 qarshiliklar
bilan Rx=R2R3/R1 munosabatga ega. Ko‗prikning muvozanatlashishi R2
qarshilik yoki R3/R1 qarshiliklar munosabatining o‗zgarishi bilan soadir bo‗ladi.
Muvozanatlashgan ko‗priklarda o‗lchash asbobi juda sezgir bo‗lishi shart, u juda
kichkina toklarni sezishi shart. Aynan ushbu asbobning ko‗rsatishi bo‗yicha
ko‗prik muvozanati qayd etiladi. Shuning uchun muvozanatlashadigan
ko‗priklarda o‗lchash asbobi sifatida odatda galvanometer ishlatiladi.
Differensial sxema ta‘minot manbaiga ega ikkita yonma-yon konturdan
iborat, o‗lchov asbobi konturlarning umumiy tarmog‗iga ulanadi va konturlar
toklarining farqini sezadi. Differensial sxemalarda parametrik datchiklar( qarshilik
o‗zgarishi bilan) qanday qo‗llanilsa, generatorli datchiklar(EYuK o‗zgarishi bilan)
ham shunday qo‗llanilishi mumkin. Parametrik datchiklar ulangan differensial
sxemalar 2-rasmda ko‗rsatilgan(a – datchik bitta konturga ulangan; b – datchik
ikkala konturga ulangan). Ikkala konturni ta‘minlovchi EYuK bir xil. Generatorli
datchik ulangan differansial sxema 3-rasmda ko‗rsatilgan. Bu sxemada
differensial transformator datchik bo‗lib hisoblanadi.
Kompensatsion sxemalar datchiklar yordamida EYuK yoki kuchlanishga
o‗zgaruvchi noelektrik kattaliklarni o‗lchash uchun ishlatiladi. Datchik signali
kompensatsiyalovchi
kuchlanish
bilan
taqqoslanadi.
Kompensatsiyalovchi
kuchlanishni toppish qo‗lda yoki avtomatik bajariladi.
Avtomatik kompensatsiyali asboblar avtomatik potensiometrlar deyiladi.
Qo‗l bilan muvozanatlashadigan oddiy kompensatsion sxemani ko‗rib
chiqamiz. O‗lchanayotgan EYuK Ex yoki Ux R resistor qismidan iborat
o‗zgaruvchan simli resistor R
k
ni olgan U
k
kuchkanish belgisi bo‗yicha teng va
28
Avtomatika elementlarining funktsiyalari har xil bo‗lganiga qaramay,
ularning parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi:
- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari;
Do'stlaringiz bilan baham: