“mashinasozlik” fakulteti «Yer usti transport tizimlari» kafedrasi

A=R
i
*l=Q*ΔN 
Bu yerda: ΔN – «u» nuqtani «x» nuqtaga nisbatan balandligi ΔN=LSinα. 
Qiyalik  burchagi  6
0
  dan  ortmaydigan  joylarda  Sinα  deyarli  tgα  yoki  yo`lning 
―x‖ ―u‖ qismida qiyalik qiymati (i) ga teng bo`ladi. 
Demak  R
i
l=Q*l
i
  yoki  R
i
=Q*i,  ya’ni  tekis  yo`llarda  qiyalik  qarshilik  kuchi 
avtomobil  massasiga  teng  bo`ladi  va  harakat  yo`nalishiga  qarama-qarshi  tomonga 
ta’sir qiladi. 
 
5. Tuproqlar haqida ma’lumot ularning fizik hususiyatlari. 
Tuproq deb fizik-kimyoviy jarayonlar natijasida yerning yuqori qatlami ufqida 
hosil bo`lgan tog` jinslariga aytiladi. Yo`l kiyimining mustahkamligi va yer asosining 
turg`unligi tuproq hususiyati va uning holatiga bog`lik bo`ladi.  
Tabiiy  o`rnashish  sharoitida  tuproq  uch  davrdan  iborat  bo`ladi,  ya’ni  qattiq, 
sovuq  va  gaz  shaklida.  Suyuqlik  davrida  u  har  xil  tuzlarni  suvdagi  eritmasidan,  gaz 
davridan  ayrim  gaz  va  suv  xovirlari  aralashmasidan,  qattiq  fvzasida  esa  umumiy 
yuzasi juda katta bo`lgan mayda mineral zarrachalardan iborat bo`ladi.  
Suyuqlik  fazasi  mineral  zarrachalarni  ustidan  qoplaydi  va  ularni  ilashish 
doirasi ajratib turadi.  
Agar  tuproq  tarkibida  3  %  gacha  loyli  zarrachalar  bo`lib,  chang  shaklidagi 
qismi  qum  shaklidagi  qismidan  kam  bo`lsa,  bunday  tuproq  qumli  deb  ataladi  (38 
rasm).  
 
Tuproqdagi  suvlar  suyuq,  qattiq  (muz)  va  gaz  (xovir)  shaklida  bo`lishi 
mumkin.  Suv  xovirlari  tuproq  zarrachalari  orasiga  yuqori  va  kam  taranglik  xolatida 
singadi.  SHu  vaqtda  u  mayda  suv  tomchilari  xolatiga  aylanib,  mayda  zarrachalar 

---

 
71 
ustiga  o`tiradi, natijada  tuproq  yuqori  namlanish  xolatiga  keladi.  Tuproq  tarkibidagi 
suv erkin va bog`langan bo`lishi mumkin. 
 
38-rasm. Tuproqni donadorlik tarkibi geometrik shaklda aks ettirish. 
Tuproq zarrachalari tortish kuchi bilan ushlanib turuvchi suvlarga mustahkam