Mashinalarni loyixalash asoslari

1-rasm. Kristall panjara tuzilishi. 

 

 

O`z-o`zidan bo`lmagan kristallanish. 

Real sharoitda kristallanish protsessi ko`p jihatdan tayyor markazlarning mavjudligiga 

bog`liq bo`ladi. Ana shunday tayyor markazlar rolini metalldagi o`zga qattiq qo`shimchalar 

o`ynashi mumkin. 

Metallda eriydigan qo`shimchalar ham markazlarning paydo bo`lishini ko`paytiradi, agar 

ana shu qo`shimchalar yuza aktivligini oshiradigan bo`lsa, ya'ni yuza tarangligini kamaytiradigan 

bo`lsa. Chunki mantiq nuqtai nazaridan bunday qo`shimchalarni suyuq metallda bo`lishi, o`ta 

sovutishnn oshirish bilan ekvivalentdir. 

Amaliyotda strukturani maydalash uchun qo`shimchalar keng foydalaniladi. Bunday 

qo`shimchalarni modifikatorlar deb ataladi. Masalan, po`latda bor, alyuminiy va uning 

qotishmalariga natriy qo`shiladi. Qattiq qo`shimchalar sifatida esa erigan temperaturasi yuqori 

bo`lgan metallardan foydalaniladi. Masalan, alyuminiy va uning qotishmalariga titan yoki 

sirkoniy elementi qo`shiladi. 

Kristallarning formasi va quymaning tuzilishi. 

Donachalarning formasi avvalo ularning o`sish sharoitiga bog`liq bo`ladi, ya'ni sovutish 

tezligi va yo`nalishi, suyuq metallning temperaturasi va undagi qo`shimchalar miqdori va h.k. 

Agar bir bo`lak po`lat quymani kristallari strukturasini tekshirsak unda quyidagi qolatni 

ko`ramiz. Avvalo shuni aytish kerakki, donachalarning o`sishi daraxtsimon sxemasi bo`yicha 

bo`ladi. Uni dendrit (ya'ni daraxtsimon) formasi deyiladi. Quyma (слиток)da uchta xarakterli 

zonalarni ko`rish mumkin. 

1. 

 Idishning devorlari sovuq bo`lganligi uchun mayda kristall donachalari paydo bo`ladi; 

2. 

 O`sha mayda donachalarda quymaning markaziga qarab tolasimon cho`zma kristall 

donachalari paydo bo`ladi, chunki bu yo`nalish sovutish yo`nalishiga to`g`ri keladi; 

3. 

 Quymaning o`rta qismida yoqlari aniq kesmalardan iborat bo`lgan katta-katta kristallar  

hosil bo`ladi. Tolasimon donachalar bilan katta-katta kristallar o`rtasida darzlar hosil bo`ladi. Bu  

kristallanish protsessida metall yeyilmasligi bo`lsa kerak, hamda suyuq metalldagi o`zga 

qo`shimchalar ham ana shu bo`shliqqa yig`ila boshlaydi.  

Agar suyuq metallning temperaturasi juda keng bo`lsa va qo`shimchalar miqdori juda 

kam bo`lsa, bunday donachalarning formasi faqat  tolasimon bo`lishi  mumkin. Bunday   

strukturaga  transkristallizatsiya deb ataladi. Masalan, transkristallizatsiya payvandlashda 

choklarda hosil bo`lishi mumkin. Transkristallizasiya strukturasi ancha jips bo`lishi bilan bir 

qatorda, tolasimon donachalar tutashgan paytda bo`shliq va qo`shimcha elementlar  yig`ilib  

qolishi  mumkin.  Shuning   uchun  mexanik xossalariga salbiy ta'sir ko`rsatadi. 

---

Amaliy jiqatdan agar metallnimg sovush tezligini kristall donachalar o`sish tezligiga  

tenglashtirsak, yaxlit bir bo`lak kristall (donacha) hosil qilish mumkin. Bunday kristall 

monokristall deb ataladi. Monokristall juda yuqori jipslikka ega bo`lib, unda qo`shimcha 

elementlar bo`lmaydi, shuning uchun ham bunday kristallning mexanik xossalari juda yuqori 

bo`ladi. Bunday kristallar ilmiy tekshirish ishlarida donachalarning xossalarini tekshirishda 

ishlatiladi.