|
1. Birikmalar, vazifasi, turlari, ishlatilish sohalari
Ma’lumki, har bir mashina uzellardan, uzellar esa, o’z navbatida detallardan tuzilgan.
Detallardan uzellar, uzellardan esa mashina birikmalar vositasida yig’iladi.
Birikmalar ajralmaydigan va ajraladigan turlarga bo’linadi. Agar uzellarning yoki mashinani
ayrim qismlarga ajratish uchun birikma elementlarini sindirish yoki ish yuzasini qayta ishlash shart
bo’lsa, bunday birikma ajralmaydigan, aks holda ajraladigan birikma deb ataladi.
Parchin mixli va payvand hamda detallari o’zaro tig’izlik bilan o’tqazilgan birikmalar
ajiralmaydigan birikmalar bo’lsa, rezbali, shponkali, shlisli birikmalar ajraladigan birikmalardir.
Parchin mixli birikmalar samolyotlarning ustki qobig’ini yasashda, kemasozlikda, yuk
ko’tarish kranlarining fermalari hamda ko’priklar qurishda keng qo’lamda ishlatiladi. Bu
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
86
birikmalarda asosiy element parchin mixdir. Parchin mix yasash uchun, asosan, diametri 20 mm
dan ortiq bo’lmagan po’lat, mis, alyuminiy simlardan foydalaniladi.
Payvand birikmalar ajralmas birikmalarning asosiy turi bo’lib, ulardan mashinasozlikda va
qurilishlarda keng qo’lamda foydalaniladi, chunki payvand birikmalarida ajralmas birikmalardagiga
qaraganda birmuncha afzalliklar bor; chunonchi, payvand birikma kam mehnat talab qilishi bilan
birga, metallni tejashga imkonyat yaratadi. Ma’lumki, parchin mixli birikmalar tayyorlashda
parchin mix uchun teshik ochilishi kerak, payvand birikmada esa teshikka ehtiyoj bo’lmaydi.
Bundan tashqari, murakkab shaklli yirik cho’yan quymalar o’rniga payvand birikma vositasida
tayyorlangan yengil po’lat detallar ishlatish materialni 30-40% tejashga imkon beradi. Detallar oz
ishlab chiqariladigan hollarda payvand birikmalar ayniqsa qo’l keladi, chunki bunday detallar
quyish yo’li bilan tayyorlanadigan bo’lsa, qolib tayyorlashning o’zigayoq bir talay mablag’ sarf
bo’ladi va ko’p vaqt ketadi.
Payvand birikmalardan turli sohalarda foydalaniladi. Masalan, payvandlash yo’li bilan baland
yerlarga va suv ostiga o’rnatiladigan metall qismlar biriktiriladi, katta bosim ostida ishlaydagan
truba va idishlar tayyorlanadi, payvand birikmalardan gaz va neft magistrallari o’tkazish, kema
korpuslari yasash va shu kabilarda foydalaniladi.
Sirtlari silindrik bo’lgan ikki detalni tig’izlik - o’zaro manfiy zazor hisobiga yetarli darajada
mahkam biriktirish mumkin. Bu usuldan, ko’pincha, dumalash podshipniklarini valga o’rnatishda
va shunga o’xshash boshqa hollarda foydalaniladi. Buning uchun valning diametri podshipnikda (
yoki boshqa detalda) val uchun mo’ljallangan teshik diametridan qadar kattaroq qilib
tayyorlanadi.
Aylanuvchi detallarni (shkiv, tishli g’ildirak, mufta va shu kabilarni) val yoki o’qqa birgalikda
aylanadigan qilib mahkam o’rnatish uchun har xil shponkalardan foydalaniladi. Shponkali
birikmalarning tuzilishi juda oddiy bo’lib, ularni yig’ish va qismlarga ajratish ancha oson. Shuning
uchun bunday birikmalardan mashinasozlikda keng ko’lamda foydalaniladi.
Val yoki o’qda shponka uchun mo’ljallangan o’yiq bo’lishi shponkali birikmaning asosiy
kamchiligidir, chunki bunday o’yiq val yoki o’q ko’ndalang kesimini kichraytirib,
mustahkamligini pasaytiradi.
Shponkali birikmalar zo’riqtirilgan va zo’riqtirilmagan bo’lishi mumkin. Zo’riqtirilgan
birikmalarda ponasimon shponkalar, zo’riqtirilmagan birikmalarda esa prizmatik shponaklar
ishlatiladi.
Agar valning sirtida va unga o’rnatiladigan detal gupchagi teshigining sirtida uncha chuqur
bo’lmagan ariqchalar o’yilib, detallardan birining chiqig’i ikkinchisining botig’iga tushadigan qilib
o’rnatilsa, shlisli birikma hosil bo’ladi. Bunday birikmalar shponkali birikmalarga nisbatan
quyidagi afzalliklarga ega:
1) detallar valda yaxshi markazlanadi, lozim bo’lgan taqdirda ularni val bo’ylab suriladign
qilib o’rnatish ham mumkin;
2) shlisli birikmaning o’zgaruvchan zarbiy yuklanishlar ta’siriga chidamliligi shponkali
birikmanikiga qaraganda bir muncha yuqori bo’ladi;
3) shlisli birikmalar shponkali birikmalarga qaraganda bir necha bor ortiq yuklanishga
chidaydi. Shlisli birikmalardan mashinasozlikda (stanoksozlik, traktorsozlik va avtomobilsozlikda)
keng ko’lamda foydalaniladi.
Ajraladigan birikmalarning yaxshi xususiyati shundaki, ular vositasida mashinani zarur
vaqtda bo’laklarga ajratib, zarur vaqtda yana yig’ish mumkin.
Detallarni rezba vositasida biriktirish qadimdan ma’lum bo’lib, ajraladigan birikmalarning
eng ko’p tarqalgan va muhim turidir. Bolt, vint, shpilka vositasida ajiraladigan birikma hosil qilish,
rezbali birikmalarning xususiy hollari bo’lib, mashinalarning ular vositasida yig’ilgan uzellarni
kerak bo’lgan ayrim detallarga ajratishi va zarur vaqtda yana yig’ilishi mumkin. Bunday birikmalar
hosil qilishga imkom beradigan asosiy qism rezba bo’lganligi uchun ularning hammasi rezbali
birikmalar deyiladi. Rezbali birikmalarning afzalliklari shundan iboratki, ular nisbatan katta
nagruzka ta’sirida yetarli darajada ishonchli ishlaydi; ularni ajratish va yig’ish qiyinchilik
tug’dirmaydi; turli sharoitda ishlaydigan rezbali detallar ko’plab ishlab chiqarilishi mumkin;
nisbatan arzon turadi; hamma o’lchamlari standartlashtirilgan (GOST 9000-59, GOST 8724-58,
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
87
GOST 9150-59). O’zgaruvchan kuch ta’siriga chidamliligi yetarli emasligi va ayrim hollarda
maxsus rezbali detallar tayyorlashning texnologik nuqtai nazardan birmuncha qiyinligi rezbali
birikmalarning kamchiligidir.
Mashinalarning yaxshi ishlamasligi, muddatdan oldin ishdan chiqishi, ishlash jarayonida
shovqinning oshib ketishiga undagi birikma sifatining pastligi (sifatli mahkamlanmaganligi,
payvandlanmaganligi, birikma uchun materialning noto’g’ri tanlanganligi va h.k.) sabab bo’ladi.
Birikma elementlari asosan mustahkamlikka hisoblanadi. Bunda Birikma elementlarining
mustahkamligi biriktirilayotgan detallarning mustahkamligi bilan bir xilda bo’lishiga erishish kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |
