|
Sekretin hazm tizimida bo’lmagan a’zolar faoliyatini ham o’zgartiradi: yurakdan tomirlarga chiqadigan qon miqdorini, siydik hajmini va undagi natriy, kaliy, bikarbonatlar miqdorini oshiradi.
Xolestistokinin ham asosan hazm tizimi a’zolarining sekretor va motor faoliyatini boshqarishda ishtirok etadigan gastrointestinal gormondir. Birinchi galda bu gormon o’t pufagini qisqartiradi, undagi o’tni o’n ikki barmoqli ichakka chiqaradi, oshqozon osti bezidan fermentlar ajralishini kuchaytiradi.
Xolestistokinin faqat o’n ikki barmoqli ichakda emas, balki markaziy va periferik neyronlarda ham sintezlanadi. Xolestistokininni sintezlovchi neyronlar katta yarim sharlar po’slog’ida, limbik tizim va gipofizning orqa bo’lagida ko’proq uchraydi.
Gastrin oshqozonning pilorik qismida sintezlanib, qon orqali oshqozon bezlari faoliyatini rag’batlantiradigan gormondir. Me’daning pilorik qismi shilliq pardasiga berilgan kimyoviy va mexanik ta’sirotlar uning qonga o’tishini ta’minlaydi. Kimyoviy moddalardan oqsilning parchalanish maxsulotlari va ovqatning ekstraktiv moddalari gastrinni erkin holda o’tishini ancha tezlashtiradi. Plorik qismdagi ovqat va shira aralashmasida xlorid kislota miqdorining ko’payib ketishi gastrin inkrestiyasini tormozlaydi.
Serotonin bosh miyaning ba’zi qismlaridagi nerv oxirlarida ajratiladigan moddadir. Uni ichakdagi interoxromafin hujayralari ham sintezlaydi. Trombostitlar tarkibida uchraydigan serotonin qon tomirlarini toraytirib, jaroxatlangan tomirdan qon oqishi to’xtashini tezlashtiradi. Bu moddaning xulk- atvor shakllanishiga ham daxli bor. Miya tuzilmalarida serotonin miqdorining kamayib ketishi depressiyaga olib keladi.
Gistamin. Gistidindan kelib chiqadigan gistamin allergik reakstiyalarni paydo qiladi. Uning ta’sirida nafas yo’llaridagi silliq muskullar qisqaradi, bronx va bronxiolalar torayib, nafas olish qiyinlashadi. Teri qon tomirlarini kengaytiradi va kapillyarlar devorining o’tkazuvchanligini oshiradi. Gistamin gipofiz va gipotalamusda ham uchraydi, bu erda u mediator vazifasini bajaradi. Uning ta’sirida me’da bezlari xlorid kislota ajratishni keskin tezlashtiradi.
Kininlar 9-11 aminokislotalar qoldig’idan tashkil topgan va tuzilishi bir-biriga yaqin peptidlar – kininlarni tashkil qiladi. Ular umumiy o’tmishdosh kininogendan kelib chiqadi. Kininogenning kininga aylanishi uchun kallikrein fermenti zarur. Bu fermentni ham so’lak bezlari ajratadi. Kallikrein qon plazmasining α2-globulini bo’lgan kininogenni parchalab, polipeptid kallidin hosil qiladi. Kallidin tezda bradikininga aylanish qobiliyatiga ega. Kallidin va bradikinin qon tomirlarni sezilarli darajada kengaytiradi va kapillyarlar o’tkazuvchanligini oshiradi.
Prostoglandinlar. Prostoglandinlar organizmda kechadigan turli jarayonlarga ta’sir etadigan moddalardir. Ular hamma hujayralarning membranasida uchraydigan araxidin kislotadan sintezlanadi. Prostoglandinlarning bir nechta turlari tafovut qilinadi (PGA, PGE, PGG). Prostoglandinlar sog’lom odamlarda va gipertoniklarda tomirlarni kengaytirib, arterial bosimni pasaytiradi. Bundan tashqari, ajralayotgan siydik va siydikdagi natriy miqdorini ko’paytiradi.
Nafas yo’llaridagi silliq muskullar ham prostoglandinlar ta’sirida bo’shashadi, bronxlar kengayadi. Prostoglandinlar buyrak usti bezlarining po’stloq qavatida va qalqonsimon bezda gormonlarning sintezlanishini tezlashtiradi, ular qon ivishiga ham sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Prostoglandinlar tana haroratini oshirish qobiliyatiga ega. Shuning uchun ularning sintezini tormozlavchi moddalar, masalan, aspirin isitmani tushiradi.
R modda, enkefalin va endorfinlar. Bu moddalar og’riqni sezish umuman, xissiyotlar shakllanishida katta ahamiyat kasb etadi. R modda og’riqni kuchaytiradigan va o’zgartiradigan modda. Organizmga R modda yuborilganda qon tomirlarni kengaytiradi, silliq muskullarning qisqarishiga olib keladi.
Enkefalin va endorfinlar esa organizmning o’zi sintezlaydigan narkotiklardir. Tashqaridan kiritilgan morfinga o’xshab, bu moddalar og’riq sezgisini kamaytiradi. Bundan tashqari, bu endogen opiatlar qora dori (opium) yuzaga keltiradigan xissiyot-kayf shakllanishini ham ta’minlaydi. Ammo odam ularga o’rganib qolmaydi.
Buyraklarda sintezlanadigan eritropoetin, renin va boshqa moddalarni ham to’qima gormonlariga qo’shish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
