Маърузалар

A m i l o z a 

 

      Rentgen  tuzilishi  tahlil  ma’lumotlariga  kо‘ra  amilozaning  makromolekulasi 

spiralsimon  tuzilgan.  Spiralning  har  bir  о‘ramiga  oltita  monosaxarid  qoldig‘i 

tо‘g‘ri keladi.  

       A  m  i  l  o  p  ye  k  t  i  n  amilozadan  farqli  ravishda  shoxlangan  tuzilishga  ega. 

Asosiy  zanjirda    D-glyukopiranoza  qoldiqlari     



-1,4-glyukozid  bog‘lari  orqali 

bog‘langan.  Lekin  undagi  tarmoqlanish  nuqtalarida   



-1,6-glyukozid  bog‘  ham 

mavjud bо‘lib, bunda bir 



- D-glyukopiranoza qoldig‘ining birinchi uglerod atomi 

boshqa 



- D-glyukopiranoza qoldig‘ining oltinchi uglerod atomi bilan bog‘langan 

---

bо‘ladi.  Quyida  Xeuors  formulasi  yordamida  amilopektin  molekulasining  kichik 

bir qismi tasvirlangan: 

Amilopektin molekulasidagi tarmoqlanish nuqtalari orasida taxminan 20-25 

ta  D-glyukopiranoza  qoldiqlari  joylashadi.  Amilopektinning  molekulyar  massasi 

1mln.dan 6 mln.gacha bо‘ladi. 

   Amilopektin iod ta’sirida qizg‘ish-binafsha rang beradi. 

Kraxmal  turli  maqsadlarda  ishlatiladi.  U  oziq  –ovqat  mahsuloti  sifatida, 

tо‘qimachilik  va  boshqa  sanoatlar  uchun  zarur  bо‘lgan  yelim  tayyorlashda, 

glyukoza,  spirt  olishda  ishlatiladi.  Kraxmal  dorishunoslikda  sepma  dori,  pasta  va 

boshqa dorilar ishlab chiqarishda qо‘llaniladi. 

     G  l  i  k  o  g  ye  n  (S

6

N

10

O

5

)n  ba’zan  hayvon  kraxmali  deb  ham  ataladi.U  ham 

kraxmalga  о‘xshash  yuqori  molekulali  polisaxarid  bо‘lib,  odam  va  hayvonlar 

organizmida  zahira  oziq  moda  sifatida  tо‘planadi.  U  jigarda  20%  gacha, 

mushaklarda 4% gacha uchraydi. Lekin organizmning oziqlanish darajasiga qarab 

bu  miqdor  о‘zgarib  turadi.  Mushak  harakati  paytida  glikogen  sut  kislotaga 

parchalanadi va uning miqdori kamayadi. organizm tо‘qimalarida glikogendan bir 

qator murakkab о‘zgarishlar natijasida sutkislorta hosil bо‘lish jarayoni g l i k o g 

ye n o l i z deb ataladi. 

     Glikogen  oq  amorf  moda  bо‘lib,  issiq  suvda  yaxshi  eriydi.  glikogen 

eritmasining  solishtirma  buruvchanligi  kraxmalnikiga  yaqin  bо‘lib 



D

=

+196



ga 

teng.  Glikogen  ba’zi  fermentlar  va  kislotalar  ta’sirida  gidrolizga  uchrab  maltoza, 

sо‘ngra  esa  glyukoza  hosil  qiladi.  Glikogen  tuzilishi  jihatdan  amilopektinga 

о‘xshash.  Uning  molekulasida  ham 



-1,4-  va 



-1,6-glyukozid  bog‘lari  mavjud, 

amilopektindan kо‘p tarmoqlanganligi bilan farq qiladi (1-rasm ). Odatda, glikogen 

molekulasidagi  tarmoqlanish  nuqtalari  orasida  10-12  ta,  ba’zan  esa  6  ta  D-

glyukopiranoza qoldiqlari joylashadi. Molekulaning bunday kо‘p tarmoqlanganligi 

glikogenning energetik vazifasini  bajarishda muhim ahamiyatga ega, chunki faqat 

kо‘p  sonli  oxirgi  qoldiqlar  bо‘lgandagini  kerakli  miqdordagi  glyukoza 

molekulalari tezlikda ajralib chiqishi mumkin. 

    Glikogenning 

molekulyar 

massasi 

millionlar 

hisobida 

о‘lchanadi. 

Makromolekulaning 

parchalanib 

ketmasliginihisobga 

olib, 

glikogenning 

molekulyar massasi 100 mln.ga tengligi aniqlandi. Glikogen eritmalari iod ta’sirida 

qizil rangdan qizil-qо‘ng‘ir ranggacha bо‘yaladi. 

     S  ye  l  l  yu  l  o  z  a    yoki  kletchatka  (C

6

H

10

O

5

)n  ham  tabiiy  yuqori  polisaxarid 

bо‘lib,barcha  о‘simliklar  tarkibiga  kiradi  va  ularda  hujayra  qobiqlarini  hosil 

qiladi.Yog‘och  tarkibida  50-70%  sellyuloza  bо‘ladi.  Zig‘ir  va  kanop  tolasi  ham 

asosan  sellyulozadan  tashkil  topgan.  Paxta  tolasining  92-96%i  sellyulozadan 

iborat. 

---

      Sellyuloza 

tо‘liq  gidrolizlanganda  D-glyukopiranoza  hosil  bо‘ladi. 

Makromolekulada  D-glyukopiranoza  qoldiqlari  о‘zaro 



-1,4-glyukozid  bog‘lari 

orqali  bog‘langan.  Sellyulozaning  tuzilishini  quyidagi  umumiy  formula  bilan 

ifodalash mumkin: 

 

O

H

H

H

OH

H

OH

CH

2

OH

H

O

H

H

H

OH

H

OH

CH

2

OH

H

O

H

H

H

OH

H

OH

CH

2

OH

H

O

O

O

 

 

S ye l l yu l o z a 

      Sellyulozaning  makromolekulasi  shoxlangan  emas,  unda  2500  dan  12000 

tagacha 



-  D-glyukopiranoza  qoldiqlari  bо‘lib,  turli  manbalardan  olingan 

sellyulozaning  molekulyar  massasi  400000  dan  1-2  milliongacha  boradi.  U 

kо‘pchilik erituvchilarda erimaydi. Lekin Cu (OH)

2

 ning ammiakli eritmasida yoki 

kalsiy  rodanidning  konsentrlangan  eritmasida  qizdirib,  ma’lum  darajada  eritish 

mumkin.  Sellyuloza  tarkibida 



-  D-glyukopiranoza  “kreslo”  konformatsiyasida 

bо‘lishi aniqlangan. Quyida sellyuloza molekulasi bir qismining tuzilishi va undagi 

vodorod bog‘lar keltirilgan (2-rasm).  

 

                            CH

2

OH 

 

         HO 

             CH

2

OH 

    HO                 O                                    O    

      O  

      HO 

 

          O                 O         HO 

 

          OH   

 

 

                   HO 

           CH

2

OH           n                       OH 

 

Anomer  uglerod  atomning 



-konfiguratsiyaga  ega  ekanligi  tufayli  sellyulozaning 

makromolekulasi  juda  aniq  chiziqli  (chо‘zilgan)  tuzilishga  ega.  Bunday  tuzilish 

molekula zanjiri ichida hamda qо‘shni zanjirlar orasida vodorod bog‘larning hosil 

bо‘lishiga  imkoniyat  yaratadi  (2-rasmga  qarang).  Polimer  zanjirlarning  bunday 

bog‘lanishi  yuqori  mexanikaviy  mustahkamlikni,  tolalikni  va  kimyoviy  inertlikni 

ta’minlaydi. Sellyulozaning har bir 



- D-glyukopiranoza qoldig‘ida uchtadan erkin 

gidroksil  guruh  bо‘ladi,  shuning  uchun  uning  formulasini  quyidagicha  yoyib 

yozish mumkin: 

(C

6

H

10

O

5

)n 

=

C

6

H

7

O

2

 (OH)

3



 n 

    Ana  shu  gidroksil  guruhlar  hisobiga  sellyuloza  bir  qator  oddiy  va  murakkab 

efirlar hosil qiladi. Ulardan sellyulozaning nitrat (portlovchi moddalar,kolloksilin), 

---

sirka  kislota  (sun’iy  ipak)lar  bilan  hosil  qilgan  murakkab  efirlarit  hamda 

ksantogenati (viskoza ipagi va sellofanishlab chiqarish) katta ahamiyatga ega. 

   Sellyulozaning  hosilalaridan  karboksimetilsellyuloza  (KM-sellyuloza)  va 

dietilaminetilsellyuloza (DEAYE-sellyuloza) ion almashtirgichli xromatografiyada 

aminokislotalar, peptidlar, oqsillar, nuklein kislotalar va nukleotidlarni bir-biridan 

ajratishda kation yoki anion almashtirgich sifatida ishlatiladi. 

      D  ye  k  s  t  r  a  n  l  a  r-  bakteriyalar  ishtirokida  hosil  bо‘ladigan  polisaxaridlar 

bо‘lib,  ularning  umumiy  formulasi  ham  (C

6

H

10

O

5

)n  dir.  Sanoatda  ularni 

mikrobiologik  usul  bilan  Jeucanostos  mesenteroides  mikroorganizmini  saxaroza 

eritmasiga ta’sir ettirib olinadi. 

Dekstranlar 



-  D-glyukopiranoza  qoldiqlaridan  tashkil  topgan.Dekstranlar 

makromolekulalari  kuchli  shoxlangandir.Ularda  asosiy  glikozid  bog‘  –bu 



-1,6-

glyukozid  bog‘dir,  tarmoqlanish  nuqtalarida  esa 



-1,4, 



-1,3,  ba’zida  esa 



-1,2-

glyukozid  bog‘lari  ham  uchraydi.  Quyida  dekstran  makromolekulasining  ma’lum 

bir qismi tarmoqlanish nuqtalari bilan birga keltirilgan: 

       Tabiiy  dekstranlarning  molekulyar  massasi  juda  katta.  Uning  qiymati  о‘n 

millionlar  bilan  hisoblanadi.  Dekstranlarning  yopishqoqligi  qon  plazmasining 

yopishqoqligiga  yaqin  bо‘lganligi  uchun  uning  suvli  eritmalari  qon  о‘rnini 

bosuvchi 

modda 

sifatida 

ishlatiladi.                                                                                 

Molekulasining    kuchli  tarmoqlanganligi  tufayli  dekstranlar  molekulyar  g‘alvirlar 

–sefadekslar tayyorlashda qо‘llanadi.