Mа’ruzаlаr mаvzulаri ro’yxati

MAVZU: DUNYO FAUNASIGA ANTROPOGEN OMILLAR TA’SIRI VA UNING OQIBATLARI
Reja:

1. 
   Dunyo faunasiga antropogen ta’sirning oqibatlari
   
2. 
   Shimoliy va Janubiy Amerika faunasidagi o’zgarishlar va hayvonlarning qirilib ketish sabablari
   
3. 
   Osiyo, Afrika va Avstraliya faunasining bugungi holati va hayvonlarni muhofaza qilish chora tadbirlari
   

4. 
   Hayvonоt оlаmini muhоfаzа qilish. “Qizil kitob” va unga kiritilgan hayvonlar
   

Hozirgi zamon zoogeografiyasinng asosiy muammolaridan biri faunaning o’zgarish sabablarini aniqlash va uning kelajagini oldindan bashorat qilishdir.

Odam – hayvonot olami evolyutsiyaning eng yosh mahsuli hisoblanadi. Paleontologik ma’lumotlarga ko’ra, odamning dastlabki ajdodlarini vatani – Sharqiy Afrikadir. Ular mazkur hududda 18 mln yil oldin yashaganlar. Huddi shu yerdan Homo sapiens yani Uquvli odam o’zining evolyutsiyasini boshlagan.

1,4-1,9 mln yil oldin odamlar birinchi tosh qurollarni yasaganlar.

230 ming yil oldin odamlar olovni ixtiro qilisngan.

70 ming yil oldin odamlar itlarni qo’lga o’rgatganlar.

30 ming yil oldin odamlar yirik hayvonlarni ovlay boshlaganlar, qoyatoshlarga rasm chizganlar.

10 ming yil oldin odamlar dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanganlar.

10 ming yil oldin yani Pleystotsen davridagi fauna tor doirada moslashgan yirik hayvonlardan iborat bo’lgan. Shu davrdan boshlab odamlar yirik hayvonlarni – g’or sherlari, qilichtishli yo’lbarslarni, g’or ayiqlarini ovlab ularning makonlarini egallay boshlashgan. 100 ming yil burun o’rmon fillari va suv ayg’irlari yoki begemotlar, keyinchalik esa o’rmon karkidonlari yo’qolib ketgan. Gigant bug’ular temir asrigacha saqlanib qolgan. Shimoliy Amerika hindularining ajdodlari 15 ming yil oldin bu materikka yetib kelib joylashganlar. Bu paytda Pleystotsen davri faunasi shakllanib bo’lgandi deb taxmin qilinadi. Hindularning dastlabki ajdodlari oddiy qurollar bilan Amerika mastodontlari, gigant lamalar, Kolumbiya mamontlarini ovlashgan. Bu holat boshqa qit’alarda ham bo’lgan. Pleystotsen faunasi faqat Afrikada saqlanib qolgan.

Tosh asri ovchilari esa nisbatan takomillashgan qurollar bilan ov qilganlar va tabiatga shu jumladan faunaga o’zining salbiy ta’sirini o’tkazib borganlar. Chorvachilik va dehqonchilik tufayli yangi yerlarni o’zlashtirilishi, o’rmonlarni kesilishi, yavlovlar maydonini kengayishi ham yovvoyi hayvonlarni asta-sekin qirilib ketishiga olib keldi. Bu holat dastlab lokal darajada bo’lsa, buyuk geografik kashfiyotlar va fan yutuqlaridan keyin global miqyosga ko’tarildi. Shu davrdan boshlab insonning tabiatga bo’lgan ta’siri juda kuchayib ketdi. B.Grjimek (1977) ma’lumotlariga ko’ra, oxirgi 400 yil ichida sutemizuvchi va qushlarning 130 turi yo’qolib ketdi, shundan 76 turi birinchi jahon urushidan keyingi davrga to’gri keladi. 550 tur hayvon esa umuman yo’q bo’lib ketish xavfi ostidadir. Bu raqamlarni yanada aniqroq aytadigan bo’lsak, Xalqaro Tabiatni Muhofaza Qilish Ittifoqi ma’lumotlariga ko’ra 1600 yildan 1975 yilgacha Yer yuzida qushlarning 74 turi (1,23%), sutemizuvchilarning 63 turi (1,43%) butunlay qirilib ketgan. Ayniqsa kichik orollarda yashaydigan endemik turlarning hayoti yanada xavf ostida qolgan.

Hayvonot olamiga antropogen ta’sirlarni 1600 yildan boshlab ko’rib chiqamiz.
Yevropa. Bu qit’ada sutemizuvchilardan hozirgi qoramollarning ajdodi, bo’yi 2 m keladigan yovvoyi tur dastlabki yo’q bo’lib ketgan hayvon hisoblanadi. Uning oxirgi vakili 1627 yili Germaniyada (ayrim manbalarda Polshada) otib o’ldirildi. Yovvoyi ot – tarpan, yani hozirgi otlarning naslboshisi 1878 yilda Rossiya janubida otib o’ldirilgan. Yovvoyi zubr Polshada birinchi jahon urushi davrida o’ldirildi.

1844 yilda esa pingvinlarga o’xshab ketadigan, Shimoliy Amerika, Osiyo va Yevropaning Shimoliy sohillarida yuz-minglab uya quruvchi qush – gagarkalar butunlay qirilib ketdi. Tarpanlarning janubiy rus dasht tarpani degan kenja turi Askaniya Novada 1879 yilda tabiatda o’ldirildi, oxirgi vakili tutqunlikda 1914-1918 yillarda yashagan. O’rmon tarpanining oxirgisi 1814 yilda Kaliningrad oblastida otib o’ldirilgan. Yevropa kapalaklarining 3/2 qismi yo’qolish xavfi ostida turgan bo’lsa, Germaniya hududida keyingi 50 yil icida kunduzgi kapalaklarning 27 %i yo’qolib ketdi. Chuchuk suvlaridagi baliqlar turlarining 52,3% yo’qolish arafasida turibdi. 408 qush turlaridan 294 tasi noyob bo’lib qolgan.

Shimoliy Amerika - Mazkur hududda Yevropaliklar ko’chib borishlaridan oldin Yevropa zubrining qon-qarindoshi bo’lgan bizonlar soni 60 mln tani tashkil qilgan. XIX asrning 30-yillarida bizonlar ommaviy ravishda otib o’ldirila boshlandi. 1877 yilning o’zida 100 ming bison o’ldirildi. 1889 yilda esa bizonlarning janubiy populyatsiyasi butunlay qirilib ketdi. Maxsus otryadlar tominidan har yili 2,5 mln bizon ovlangan. Natijada AQSH va Kanadada mingtagacha bosh bizon saqlanib qoldi. 1905 yilga kelib, Bizonlarni muhofaza qilish tashkiloti tashkil topdi, 1968 yilgi ma’lumotlariga ko’ra hozirda 14 ming bosh bizon saqlanib qolgan. Shuningdek, sayyoh kabutari ham qirilib ketgan. Bu qushning soni dastlab taxminlarga ko’ra bir necha mlrd ga yetgan. Qushlardan qirol to’tiqushi, eskimor kronshnepi, sahro qurlari ham qirilib ketgan. Gavayi orollaridagi 1061 endemik mollyuskalarning 600 turi yo’qolib ketdi, 400 turi esa qirilib ketish xavfi ostida turibdi. Umuman Shimoliy Amerikaning mollyuskalarini 50-60% yo’qolib ketish xavfi ostidadir.
Osiyo. Osiyoda milu bug’usining yovvoyi populyatsiyasi butunlay qirib tashlandi. Osiyo sherlari, karkidonlarning orollarda yashovchi turlari, yovvoyi ikki o’rkachli tuya, Eron lan bug’usi, katta va kichik panda ayiqlari, Prjevalskiy otlari, son jihatdan juda kamayib ketdi va butunlay yo’qolib ketis xavfi ostida qoldi. Ayniqsa, bizning o’lkamiz uchun xos xisoblangan to’qaylarda yashovchi Turon yo’lbarslari butunlay yo’q bo’lib ketgan. Arabiston tuyaqushlari, qirg’ovullarning bir necha turlari qirilib ketgan. O’rta Osiyoning tog’li rayoni G’arbiy Tyan-Shanda uchraydigan 150 tur kunduzgi kapalakning 12 tasi yo’qolib ketdi, 18 %i esa juda noyob bo’lib qolgan.