Ma’ruzalar matni, 1-Mavzu: Ekologiya fanining maqsadi, vazifalari va rivojlanish tarixi. Reja

9.3. Ekosistemadagi o’zgarishlar. Suksessiya.

Har qanday biotsenoz o’zgaruvchan bo’lib, undagi barcha tarkibiy qismlarning hayot faoliyatida va populyatsiyalar nisbatida Har doim o’zgarishlar sodir bo’lib turadi. Tabiiy jamoalardagi o’zgarishlar turli-tuman bo’lib, ularni ikki asosiy guruhga ajratish mumkin: davriy va yo’naltirilgan o’zgarishlar. Davriy o’zgarishlar tashqi sharoitning sutkalik, mavsumiy va yillar davomida davriy o’zgarishini hamda organizmlarda endogen ritmlarning yuzaga chiqishini aks ettiradi.

Biotsenozda kun va tun o’rtasida harorat, namlik va boshqa omillarning farqi qanchalik kuchli ifodalansa sutkalik o’zgarishlar ham shuncha kuchli ifodalanadi. Sutka davomida organizmlarning hayot faoliyati sezilarli darajada o’zgarib turadi.
Biotsenozning mavsumiy o’zgarishida nafaqat organizmlarning holati va faolligi balki turlarning nisbatlari ham o’zgaradi. Yilning ma’lum vaqtlarida ko’pchilik turlar tinch davriga o’tish bilan jamoa hayotidan chiqib turadi. Mavsumlar davomida biotsenoz pog’onalarida ham sezilarli o’zgarishlar kuzatiladi. Ba’zi mavsumlarda utchil o’simliklardan iborat pog’onalar yo’qolib ketadi. Mavsumiy o’zgarishlar ayniqsa kontenental iqlim sharoitida yaxshi ifodalangan bo’ladi.
Har qanday biotsenozda yillar davomida ham o’zgarishlar bo’lib turadi. Bu o’zgarishlar meteorologik sharoitning turli yillarida turlicha bo’lishi bilan bog’liq.
Biotsenozdagi yo’naltirilgan o’zgarishlar oxir oqibatda bir biotsenozning ikkinchisi bilan almashinishiga olib keladi. Jamoalardagi bunday almashinishga uzoq vaqt ma’lum yo’nalishda ta’sir qiluvchi omillar sabab bo’ladi. Bunday omillar botqoqlarning kuritilishi, suv xavzalarining ifloslanishi, mollarni ko’plab bokish, axoli tomonidan joyning ko’p toptalishi va h.o. bo’lishi mumkin. Bunday ta’sirlar natijasida bir biotsenozning ikkinchisi bilan almashinishi ekzogenetik almashinuvi deyiladi. Agar omilning ta’siri jamoa tuzilmasini soddalashuviga, tur tarkibining kambag’allashuviga, maxsuldorlikning pasayishiga olib kelsa bunday ekzogenetik almashish digression almashinish deyiladi.
Jamoaning ichida sodir bo’ladigan jarayonlar ta’sirida sodir bo’ladigan almashinish endogenetik almashinish deyiladi. Tirik organizmlarning o’zaro va tashqi abiotik muhit bilan o’zaro ta’siri natijasida yuzaga keladigan almashinish jarayoni suksissiya deb ataladi. Suksissiya jamoalarining o’z-o’zidan rivojlanish jarayonidir. Suksissiyalar asosida biologik modda aylanishining to’liqsizligi yotadi. Har bir organizm o’z hayot faoliyati natijasida, tashqi muhitdan modda qabul qilib va hayot maxsulotlarini tashqariga chiqarib, muhitni o’zgartiradi. Uzoq vaqt mavjud bo’lgan holatlarda populyatsiyalar muhitini o’zlariga noqulay bo’lgan tomonga o’zgartiradi va natijada bu muhit qulay bo’lgan boshqa populyatsiyalar ularni siqib kuyadi. Buning natijasida jamoada ustun turlarning almashinishi sodir bo’ladi. Biotsenozning uzoq yashashi shu paytda mumkin bo’ladiki, kachonki bir organizmlar hayot faoliyati natijasida muhitda yuzaga keladigan o’zgarishlar ikkinchi organizmlar tomonidan tug’irlanib borilsa.
Tabiatda suksessiyalarning o’lchami turli darajada bo’ladi. Xatto eng barqaror ekosistemalarda ham ko’p mahalliy, ya’ni ekosistemaning ma’lum qismlarida ko’p miqdorda suksessiyalar yuzaga kelib turadi. Bu suksessiyalar ekosistemaning murakkab tuzilishini ta’minlab turadi.
Suksessiyali almashinuvning ikki asosiy tipi farq qilinadi.
1) ham aftotrof ham geterotrof organizmlar ishtirokidagi suksissiya;
2) Faqat geterotrof organizmlar ishtirokidagi suksessiya.
Ikkinchi tip suksessiya organik moddalar zaxirasi oldindan to’plangan yoki doimo kelib turadigan sharoitlardagina yuzaga chiqishi mumkin. Masalan, organik moddalar bilan kuchli ifloslangan suv xavzalarida, chiriyotgan o’simlik qoldiqlari to’plangan joylarda va h.o.
O’simlik qoplami almashinishi bilan bog’liq suksessiyalar birlamchi va ikkilamchi bo’lishi mumkin. Birlamchi suksessiyalar hayot xali yo’q joylarda boshlanadi. Masalan, koyalarda, jarliklarda, kumliklarda va h.o. Bunday maydonlarda dastlab lishayniklar va moxlar paydo bo’ladi, keyin turli mayda hayvonlar to’planadi. Tuproq yuzaga kelib yuqori o’simliklar uchun sharoit yaratiladi.
Ikkilamchi suksessiyalar tiklanishga qaratilgan almashinuv bo’lib, jamoada urnatilgan munosabatlar buzilgan vaqtda yuzaga keladi. Tiklanishga qaratilgan ikkilamchi suksessiyalar birlamchi suksessiyalarga nisbatan tezrok sodir bo’ladi, chunki ikkilamchi suksessiyalar sodir bo’ladigan yashash muhitida tuproq, tirik organizmlar va ular o’rtasidagi aloqalar mavjud bo’ladi.
Suksessiya jarayoni bir necha bosqichlardan iborat bo’ladi:
1. Hayot bilan band bo’lmagan joyning yuzaga kelishi.
2. Bu yerga organizmlarning ko’chib o’tishi.
3. Bu organizmlarning shu yerda yashab ketishi.
4. Turlar o’rtasida raqobatning yuzaga kelishi va ayrim turlarning siqib chiqarilishi.
5. Tirik organizmlar tomonidan yashash muhitining o’zgartirilishi, asta-sekinlik bilan sharoitning va munosabatlarning barqarorlashuvi.
Har qanday suksessiyada yuzaga chiqadigan o’zgarishlarning jadalligi vaqt o’tishi bilan pasayib boradi. Oxir oqibatda ekosistema nisbatan barqaror bosqichga o’tadi. Ekosistemaning bunday barqaror holati klimaks holati deyiladi. Klimaks xalatidagi ekosistemalar uzoq vaqt o’zini saqlab turish qobiliyatiga ega. Bunday qobiliyat biotsenozdagi muvozanatlashgan modda aylanishini ta’minlaydigan munosabatlar orqali yuzaga chiqadi.
Suksessiya davomida turlarning xima-xilligi oshib boradi. Bu biotsenozlardagi aloqalarning murakkablashuviga, Oziq zanjirining turli tuman bo’lishiga, simbioz aloqalarining kuchayishiga, ichki boshqarish imkoniyatlarining kuchayishiga olib keladi. Shu bilan birga ayrim turlarning katta xajmda ko’payish extimoli pasayadi va dominant turlarning dominantlik darajasi pasayadi.
Ayrim turlar sonining ko’p oshib ketishi suksessiyaning boshlangich bosqichlarida kuzatiladi. Suksessiyaning dastlabki bosqichidagi sistemalarda kichik o’lchamli, hayoti qisqa va ko’payish imkoniyati yuqori bo’lgan organizmlar ustun bo’ladi. Bunday organizmlarning tarqalish imkoniyatlari ham yuqori bo’ladi, ular raqobatga chidamsiz bo’ladi.
Rivojlanayotgan jamoalarda asta sekin uzoq va murakkab rivojlanish sikliga ega, yirik o’lchamdagi organizmlar paydo bo’ladi. Jamoaning ekologik xilma-xilligi ortadi. Natijada jamoa mustakil xolga o’tadi. Suksessiya jarayonida biomassa oldiniga tez o’sadi, lekin keyin o’sish sekinlashib, klimaks davrida biomassa barqarorlashadi. Suksessiyaning boshlangich davrida organizmlar kam bo’lganligi uchun hosil qilingan sof birlamchi maxsulotning kamroq qismi geterotroflar tomonidan o’zlashtiriladi. Shuning uchun biomassaning o’sishi yuqori bo’ladi. Yetuk, barqaror ekosistemalarda esa o’simliklarning sof birlamchi maxsuloti deyarli tuligicha oziq zanjiriga tushadi. Oziq zanjirining uzayishi energiyadan foydalanish samarasini oshiradi.
Suksessiyaning boshlangich bosqichidagi biotsenozlardan sof maxsulotning ortiqcha qismini inson tomonidan ajratib olinishi suksessiya jarayonini susaytiradi, lekin jamoaning mavjudligiga zarar yetkazmaydi. Barqaror, klimaks sistemalarda energiyadan foydalanish to’liq bo’lgani uchun insonning aralashuvi qaror topgan muvozanatni buzadi. Agar buzilish jamoaning o’z-o’zini tiklash qobiliyatini cheklash darajasidan past bo’lsa, tiklovchi suksessiyalar yordamida biotsenoz dastlabki holatiga kaytishi mumkin. Bu qonuniyatdan o’rmonlarni kesishda foydalaniladi. Agar ta’sir ko’chi bu imkoniyatni cheklab qo’ysa, barqaror, turlarga boy biotsenoz yemiriladi.
Shunday qilib, jamoalar bir vaqtning o’zida ikki qarama-qarshi xususiyatga, ya’ni yuqori barqarorlikka va zararsiz olinishi mumkin bo’lgan sof maxsulotning katta zaxirasiga ega bo’lolmaydi.