Ma’ruzachi: Sunnatov. N. B. Ma’ruza: №-2 Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: sharq falsafasi Reja

Behbudiy falsafada faqat islomiy an’analarning bilimdoni emas edi. U o‘z asarlarida tez-tez 

O.Kant  merosiga  murojaat  qiladi,  pozitivizm,  neokantchilik,  neoxegelchilik,  maxizm  kabi 

Evropa falsafasining yangi oqimlari bilan jiddiy qiziqadi.  

Islomiy  bilim  berishga  yo‘naltirilgan  an’anaviy  ta’lim  tizimi  sharoitida  M.Behbudiy  o‘zi 

«aqlli ilmlar» («intellektual ilmlar») tushunchasi ostida birlashtirgan tabiiy va ijtimoiy fanlarning 

keng majmuini o‘zlashtirishni ham o‘quv dasturiga kiritishni qattiq turib talab qiladi. Bu bilan u 

ratsionalizm  an’anasini  qayta  tiklashga  intiladi.  Mutafakkir,  xususan,  tarix  va  geografiyani 

o‘rganish  zarurligiga  katta  e’tibor  qaratadi.  Behbudiy  o‘z  xalqining  ravnaqini  nafaqat  ta’lim-

tarbiya,  ayni  paytda,  mustaqillik  tufayli  uning  siyosiy  maqomidagi  tub  o‘zgarishlar  bilan 

bog‘laydi.  O‘zining  ko‘plab  maqolalari  va  qizg‘in  faoliyati  orqali  u  Rossiya  imperiyasi  va 

muvaqqat  hukumatning  mustamlakachilik  siyosatini  fosh  etdi,  ularning  mahalliy  aholining 

ahvolini og‘irlashtirgan qonunlarini tanqid qildi.  

Jadidchilikning yana bir yorqin namoyandasi M.Behbudiyning kichik zamondoshi Abdurauf 

Fitrat  (1886-1937)  edi.  Fitrat  ilk  ijodining  markaziy  g‘oyalaridan  biri  bu  –  «hayot»  g‘oyasi. 

Hayot  -  butun  Koinotning  asosi.  Hayot  bo‘lmasa,  hech  narsa  bo‘lmas  edi.  Xo‘sh,  hayot  nima? 

Fitrat  uni  Alloh  tomonidan  yaratilganligini  ta’riflash  bilan  birga  uni  sezgi  va  harakatlarning 

namoyon  bo‘lishi  tarzida  baholaydi.  Hayot  oddiy,  hayvoniy  shakllardan  to  oliy,  insoniy 

hayotgacha  tadrijiy  ravishda  o‘sib  boradi.  Mukammal  «hayot  g‘oyasi»  dinda  mujassam.  Fitrat 

nuqtai  nazaricha,  jamiyat  evolyusiyasi  Xudo  tomonidan  rejalashtirilgan.  Har  bir  muayyan 

jamiyat uchun Xudo payg‘ambar va din yuboradi. SHu tariqa, to islomga qadar buyurilgan diniy 

ta’limotga binoan jamiyatlarning belgilab qo‘yilgan holatida o‘zgarish sodir bo‘ladi. Dinni talqin 

qilishda  A.Fitrat  diniy  murosasizlikka  qarshi  chiqib,  bag‘ri  kenglik  va  insonparvarlik  nuqtai 

nazaridan yondashadi.  

Odob-axloq masalalari SHarq falsafasida hamisha asosiy o‘rin tutib kelgan. Ular jadidchilik 

doirasida ishlab chiqilgan shaklda