Ma’ruzachi: Sunnatov. N. B. Ma’ruza: №-2 Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: sharq falsafasi Reja

Хитой 

фалсафаси 

---

YAn  qandaydir  faol,  barcha  narsalarning  ichiga    kirib  boruvchi,  ashyolarni  bilish  yo‘lini 

yorituvchi  narsa  sifatida  ifoda  qilinadi;  In  uchun  kutib  turuvchi  faoliyatsizlik  o‘rin  ajratilgan, 

negaki,  u  qorong‘ilik  ibtidosidir.  In  va  YAnning  harakati  –  yagona  narsada  yuz  beradigan 

o‘zgarishlarning dialektik harakatidir. In va YAnning o‘zaro bir-biriga kirishidan ularning o‘zaro 

ta’sirini aks ettiruvchi bir qator tushunchalar paydo bo‘ladi. 

Xitoy  falsafasi  o‘zining  gullab-yashnagan  vaqtiga  «oltin  davr»  deb  atalgan  er.av.  VI-III 

asrlarda erishdi.. Asosiy falsafiy yo‘nalishlar quyidlagilardan iborat edi: in-yan, konfutsiychilik, 

daosizm, ismlar maktabi, moizm, legizm. 

Konfutsiychilikaxloqiy qoidalar va ijtimoiy boshqaruv masalalariga diqqat-e’tiborni qaratdi. 

Konfutsiychilik  uchun  eng  mukammal  namuna  o‘tmish  edi.  Konfutsiy  (er.ol.  551-449  yy.)  va 

uning  izdoshlari  jamiyatning  parchalanib  ketishidan  bezovta  bo‘lganliklari  sababli  asosiy 

e’tiborni insonni o‘z atrofdagilarga va jamiyatga nisbatan hurmat ruhida tarbiyalashga qaratdilar. 

SHaxs  o‘zi  uchun  emas,  balki  jamiyat  uchun  shaxsdir.  Konfutsiychilik  axloqi  insonni  uning 

ijtimoiy  vazifasi  bilan  bog‘liq  ravishda  tushunadi,  ta’lim  va  tarbiyani  esa,  insonni  ana  shu 

vazifasini bajarishga olib keladigan narsa sifatida idrok qiladi. 

Konfutsiy tomonidan birinchi marta «oltin qoida» deb nom olgan va keyinchalik ko‘pchilik 

mutafakkirlar  tomonidan  qolipga  solingan,  -  «o‘zingga  ravo  ko‘rmagan  narsani,  boshqa 

odamlarga ham ravo ko‘rma»

2

 qoidasi shakllantirildi. Konfutsiychilikning yana bir muhim jihati 

«ismlarni  tuzatish»  talabi  ediki,  unga  binoan  agar  jamiyatda  «hukmdor  hukmdor  bo‘lmasa, 

xizmatkor  xizmatkorlik  qilmasa,  o‘g‘il  o‘g‘illigini  qilmasa»,  ya’ni  shunday  vaziyat  vujudga 

kelsaki, u  «besh aloqa»  talab etgan ta’limot tashqarisiga chiqsa, voqeylikni  tuzatish, jumladan, 

kuch ishlatib bo‘lsa ham tartibni joriy etish zaruriyatini tan olish lozim. SHundagina jamiyatdagi 

tabaqalar o‘rtasidagi munosabatlarni qat’iy ravishda tiklash mumkin bo‘ladi. 

An’anaviy  konfutsiychilikning  asosiy  tushunchalari  quyidagilar:  «Li»  -  urf-odat  va 

marosimlarga rioya etish, udum; «Si» - axloqiy me’yorlarni amalga oshirish; «In»- ijobiy ibtido, 

«YAn»  -salbiy  ibtido,  «Dao»  -osmon,  koinot  yo‘li  bo‘lib,  muayyan  tartib  va  qonunga  binoan 

mavjud,  uning  ifodasi  esa  insonning  xulq-atvori  bo‘lishi  lozim,  «CHjen»-  insonparvarlik,  «I»  - 

burch, «Sin» -samimiylik va ba’zi boshqalar. 

Daosizmning diqqat markazida tabiat, koinot va inson turadi. Ammo bu ibtidolar mantiqiy  - 

aqliy  yo‘l  bilan  emas,  balki  mavjudlik  tabiatiga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  kirib  borish  yordamida  bilib 

olinadi.  Dunyo  hech  qanday  sabablarsiz  doimiy  harakat  va  o‘zgarishda  bo‘lib,  rivojlanadi, 

yashaydi  va  sirtqi  ta’sir  natijasida  emas,  balki  ichki  sabab  natijasida  vujudga  kelgan.  Borliq 

haqidagi  ta’limotda  yo‘l  tushunchasi  –  dao  -  markaziy  maqomdadir.  Daosizm  aqidasiga  ko‘ra, 

tafakkurning  maqsadi,  insonni  tabiat  bilan  «qo‘shilib  ketishi»  dadir,  negaki,  u  uning  tarkibiy 

qismidir.