Ma’ruza№3 3-Mavzu: Axborotlarni kodlash va dekodlash Mashgʻulot rejasi

Dekodlash

  –  qabul  qilingan  xabarni  tiklash  amali.  Aloqa  sistemasida 

kodlash va dekodlash uchun qurilmalar ko’zda tutilishi lozim. 

Tabiatda  bu  signallarning  ikkita  aynan  bir  xil  kombi-natsiyasi  uchramaydi. 

Biz  ikkita  aynan  bir  xil  tovush  hatto  bir  daraxtda  ikkita  aynan  bir  xil  yaproq 

uchratmaymiz.  Ammo  buning  teskarisi,  ya'ni  bir  xil  shaklga  ega  bo'lib,  turli 

mazmun  kasb  etadigan  holat  ham  mavjud.  Masalan,  bitta  nota  qog'ozda  bitta 

yagona belgi bilan ifodalansada, u turli musiqa asboblarida (g'ijjak yoki nayda) ijro 

etilganda, uning farqini darhol sezamiz. 

Ta'kidlash  lozimki,  analog  axborotlarni  qayta  ishlash  uchun  ularning  biror 

davrdagi holatini ajratib olishimiz va tahlil qilishimiz lozim. Buning uchun esa bu 

axborotni  boshqacha  shaklga  o'tkazishimiz  lozim.  Bunda  turli  belgilardan 

---

foydalanamiz.  Har-xil  ranglarni  turli  raqamlar  bilan,  tovushlarni  esa  notalar  bilan 

belgilab, analog axborotni raqamli axborotga aylantirishimiz mumkin. 

Inson  tomonidan  yaratilgan  qurilmalar  ichida  analog  axborotlar  bilan 

ishlaydiganlari ham, raqamli axborotlar bilan ishlaydiganlari ham mavjud. 

Analog  qurilmalarga  televizor,  telefon,  raqamli  qurilmalarga  shaxsiy 

kompyuterni  misol  qilish  mumkin.  Hozir  raqamli  televizor  va  raqamli  telefonlar 

hayotimizdan keng o'rin olmoqda. 

Biz  axborotlarni  turh'-tuman  signallar  holatida  qabul  qilamiz.  Signallarning  turli-

tumanligi axborotlarni qayta ishlash jarayonini murakkablashtiradi. Shuning uchun 

ham  axborotlarni  to'plash,  saqlash,  qayta  ishlashni  osonlashtirish  maqsadida  ular 

bir  xil  shaklga  keltiriladi.  Ya'ni,  axborot  aniq  bir  qoidalar  asosida  qayta  ishlash 

uchun 

qulay 

bo'lgan 

belgilar 

bilan 

almashtiriladi. 

Bu 

jarayon 

axborotni kodlash(shifrlash)  deyiladi.  Axborotlarni  kodlash  faqat  qayta  ishlash 

qulay  bolishi  uchun  emas,  balki  insoniyat  tomonidan  axborotni  mahfiy  saqlash 

uchun ham qo'llanilgan. 

Qadimda axborotlarni kodlash 

Hayotda  axborotni  kodlashning  ko'pdan  ko'p  usullari  mavjud.  Birinchi 

kodlashni  qo'llagan  inson  Qadimgi  Gretsiyaning  sarkardasi  Lisandra  hisoblanadi. 

U axborotni  mahfiy saqlash, ya'ni kodlash  uchun  ma'lum  bir qalinlikdagi  "Stsital" 

tayoqchasini  o'ylab  topgan.  Kodlashning  bu  usuli o'rin  almashtirish  usuli deb 

ataladi. 

"Stsital" tayoqchasiga misol Matn: "VATAN-ONA" 

Kodlash natijasi: 

VAOANNT -A 

Qadimgi  grek  imperatori  Yuliy  Sezar  ham  axborotni  mahfiyligini  saqlash 

uchun  matnni  kodlash  usulini  o'ylab  topgan.  "Sezar  shifri"  matndagi  harfni 

alifboda o'zidan keyin kelgan  uchinchi  harfga  almashtiradi. Bunda alifbo doiraviy 

yozilgan hisoblanadi. Bu kodlash usuli alifboni surish usuli deyiladi. 

Matn: 

"O'zbekiston — kelajagi 

---

buyuk davlat" 

"Sezar shifri" usuli qollanganda: "Ashfhnlvxrq—nhoemejl fyo"yn gezoex" 

Sezar usulidan foydalanganda belgini istalgancha surish mumkin. 

Axborotlarni kodlashning usullari 

Semyuel  Morze  1837-yilda  elektr  magnit  telegraf  qurilmasini  ixtiro  qilgan 

va  1838-yilda  shu  qurilma  uchun  telegraf  kodini  ishlab  chiqqan.  Axborotlarni 

kodlashda  ishlatiladigan  usullardan  biri  axborotlarni  telegraf  kodi  yordamida 

kodlash  usulidir.  Unda  turli  harf  va  raqamlar  nuqta  va  tirelarning  maxsus  ketma-

ketligi  ko'rinishida  ifodalangan.  Ya'ni  axborot  uchta  belgi  yordamida  kodlanadi: 

«uzun  signal»  (tire  yordamida  ifodalanadi),  «qisqa  signal»  (nuqta  yordamida 

ifodalanadi), «signalsiz» (bo'shliq, pauza bilan ifodalanadi). Mazkur kodlash usuli 

hanuzgacha qo'llanib kelinmoqda. Morze kodlash usulini notekis (o'zgaruvchi) kod 

deb  yuritiladi.  Insoniyatga  ma'lum  belgilar  bu  usuldagi  ikki  yoki  undan  ko'p 

belgilar  yordamida  ifodalanadi.  Umuman,  kodlash  usulida  ishtirok  etgan  belgilar 

soni  (hajmi)  bir  xil  bo'lsa tekis  kodlash  usuli, belgilar  soni  (hajmi)  bir  xil 

bo'lmasa notekis kodlash usuli deb ataladi. 

Harf 

Morze 

usulida 

ifodalanishi 

Belgilar 

soni 

 

Harf 

Morze 

usulida 

ifodalanishi 

Belgilar 

soni 

N 

— • 

2 

K 

_ . _ 

3

 

T 

- 

1 

E 

• • _ • • 

5 

A 

• _ 

2 

R 

• — • 

3 

L 

• — • • 

4 

 

O 

--- 

3 

Mazkur 

usul 

yordamida «elektron»so'ziniyozsak,uquyidagiko'rinishgaegabo'ladi. 

• • — •• • — •• * • _ •• _ • _ — • — • _ _ _ _ • 

---

Majmuagakirganbelgilarningturliboshqabelgilarbilanhamdaularningbirnecha

sibilanifodalanishimazkurusulningkengqo'llanilishigato'siqlikqilsa,uningfaqatikkib

elgi — nuqtavatiredaniboratligiunitexnikvositalardaqo'llashimkoniniberadi. 

Odamlaro'zaromuloqatqilganda,ularningharbirigatushunarlibo'lganbelgilar,to

vushlardanvaularnibog'lovchiqonun-qoidalardanfoydalanadilar.Ana  shu  belgilar, 

qonun-qoidalar majniui shu o'rinda kod vazifasini bajaradi. 

Biror  belgilar  yordamida  yozilgan  axborotni  kodlangan  axborot  deb 

qarashimiz  mumkin.  Chunki  mazkur  alifbo  bilan  tanish  bo'lmagan  kishi  uning 

yordamida  tayyorlangan  axborotni  qabul  qila  olmaydi  va  qayta  ishlash  imkoniga 

ega bo'lmaydi. Shuning uchun ikki taraf o'zaro axborot almashganda oldindan biror 

qonun  va  qoidaga  kelishib  oladi.  Masalan,  avtomobil  signalini  eshitish  bilan 

o'zimizni  chetga  olamiz,  yoki  chorraxadan  o'tishda  svetofor  signallaridan 

foydalanamiz,  demak  signallardan  foydalanish  oldindan  kelishib  olingan  qat'iy 

qoidaga rioya qilish kodidir. 

Axborotni  kodlashning  yana  bir  eng  sodda  usuli  —  bizga  ma'lum  bo'lgan 

alifbodagi  harflarni  ularning  tartibini  ko'rsatuvchi  sonlar  bilan  almashtirishdan 

iborat: 

A 

B 

D 

E 

F 

G 

H 

I 

J 

K 

L 

M 

N 

O 

01 

02 

03 

04 

05 

06 

07 

08 

09 

10 

11 

12 

13 

14 

P 

Q 

R 

S 

T 

U 

V 

X 

Y 

Z 

Ch 

0' 

Sh 

G' 

15 

16 

17 

18 

19 

20 

21 

22 

23 

24 

25 

25 

27 

28 

Bu  usuldan  foydalansak,  masalan,  «Bugun  havo  issiq»  degan  gap  quyidagi 

ko'rinishni oladi: 

02 20 06 20 13 07 01 21 14 08 18 18 08 16 

Bu  holda  tinish  belgilari  va  boshqa  kerakli  belgilarni  ham  maxsus  sonlar 

bilan  ifodalash  va  ularni  matnga  kiritish  mumkin.  Qaralayotgan  masalaga 

qo'shimcha  shart  kiritamiz:  Efirda  uzatilayotgan  axborotni  ixtiyoriy  tinglovchi 

qabul  qilish  va  yuqoridagi  usulda  qayta  kodlab  olishi  mumkinligini  bilgan  holda, 

---

biz harflar ketma-ketligi tartibini o'zgartiramiz. Ammo, axborot kimga belgilangan 

bo'lsa,  yangi  tayyorlangan  ketma-ketlikni  u  albatta  bilishi  kerak,  aks  holda 

uzatilgan  axborotni  qayta  kodlash  masalasi  yuzaga  keladi.  Alifbodagi  harflar 

ketma-ketligini  tartiblashning  anchagina  usuli  mavjud.  Masalan,  quyidagi  tartibni 

olamiz: 

19 

A 

B 

V 

G 

D 

J 

Z 

I 

Y 

K 

L 

M 

N 

12 

03 

16 

14 

04 

25 

20 

11 

31 

24 

19 

07 

27 

0 

P 

R 

S 

T 

U 

F 

X 

Ch 

Sh 

Q 

H 

G' 

17 

08 

22 

28 

10 

18 

23 

29 

02 

13 

21 

34 

01 

Bu  aralashtirilgan  alifbo  usuli deyiladi.  Havo  issiqligi  to'g'risidagi 

yuqoridagi matn bu holda quyidagi ko'rinish oladi: 

03 18 14 18 27 34 12 16 17 11 28 28 11 21 

Mazkur  axborotni  yuqorida  keltirilgan  jadvaldagi  ma'lumotlarni  bilmasdan 

qayta kodlash juda qiyin ish hisoblanishini ko'rish qiyin emas. 

Ma'lumotni  kodlash  juda  keng  bilim  doirasidir.  Albatta,  bu  raqamli 

texnologiyalarni  rivojlantirish  bilan  bevosita  bog'liq.  Ko'pgina  zamonaviy  ta'lim 

muassasalarida axborotni kodlash eng mashhur mavzu hisoblanadi. Bugungi kunda 

ushbu  hodisaning  asosiy  talqini  kompyuterlar  ishining  turli  jihatlari  bilan  bog'liq 

holda o'rganamiz. Biz savolga javob berishga harakat qilamiz: "Bir vaqtning o'zida 

jarayon, usul, asbob yoki bu hodisalarni kodlash bormi?"