Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

8.7 - rasm. Daryolarning suv rejimi davrlari bo’yicha tasnifi
Bu tasnifni hozirgi kun talablariga to’la javob beradi, deb bo’lmaydi. Turli balandlik zonalaridan suv to’playdigan va shu tufayli turlicha to’yinish manbalariga ega bo’lgan O’rta Osiyo daryolarining yagona-Tyanshan turiga kiritilishi buning yorqin misolidir.
Nazorat savollari
1. Daryolar suv rejimining elementlarini aytib bering.
2. Daryolar suv sarfining ta’rifini eslang.
3. Daryolarda suv sathini o’lchash qanday amalga oshiriladi?
4. Daryolarning suv sathi rejimiga qanday omillar ta’sir etadi?
5. Suv sathini kuzatish ma’lumotlarining amaliy ahamiyatini yoritib bering.
6. Daryolar suv rejimining yillik o’zgarishini qanday davrlarga ajratish mumkin?
7. To’linsuv davriga ta’rif bering.
8. Suv rejimi davrlariga ko’ra daryolarning qanday tasnif­larini bilasiz?


Ma’ruza 9. Daryolarning to’yinish manbalari
Reja:
1. Daryolarning to’yinish manbalari;
2. Daryolarning to’yinish manbalari bo’yicha tasniflari;
3. O’rta Osiyo daryolarining tasniflari;
4. Daryolarning to’yinish manbalari hissalarini aniqlash.
Tayanch iboralar: daryolar, to’yinish manbalari, oqim, suv rejimining fazalari, muzlik, yomg’ir suvlari, yer osti suvlari, ko’p suvli, to’linsuv, kam suvli, toshqin davrlari.
Daryolarning to’yinish manbalari
Daryolar to’yinishining asosiy manbai atmosfera yog’inlaridir. Yomg’ir ko’rinishida tushgan yog’inlar yer yuzasida oqim hosil qiladi va daryolar to’yinishining bevosita manbai bo’ladi. Agar yog’in qor ko’rinishida yog’sa, u yer sirtida yig’ilib, havo harorati ko’tarilgach eriydi. Qorning erishidan hosil bo’lgan suvlar ham daryolar to’yinishida qatnashadi.
Yer yuzasining baland tog’li qismiga yoqqan qorlar bir yoz mavsumida erib ulgurmaydi, natijada u yerdagi qor zahirasini boyitib, doimiy qorliklar va muzliklarni to’yintiradi. Ana shu baland tog’lardagi asriy qorliklar va muzliklar suvi daryolar to’yinishining yana bir manbai hisoblanadi.
Yomg’ir suvlari hamda qor va muzliklarning erishidan hosil bo’lgan suvlarning bir qismi yer ostiga sizilib, grunt va yer osti suvlariga qo’shiladi. Yer osti va grunt suvlari ham daryo o’zaniga sekin astalik bilan qo’shiladi, natijada daryolarda doimiy suv bo’lishi ta’minlanadi.
Shunday qilib, daryolar to’yinishining quyidagi to’rt manbai mavjud:
- yomg’ir suvlari;