Ma’ruza “Umumiy gidrologiya va iqlimshunoslik” faniga kirish Reja

Atmosfera yog’inlari va ularni shakllanishi
Atmosfera yog’inlari – bu bulutlardan yog’uvchi yoki havodagi sovugan yuzadan ajralib chiquvchi suyuq va qattiq holatdagi suvdir. Atmosfera yog’inlari tabiatda suvning eng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ularning asosiy shakllari – yomg’ir, qor, do’l ko’rinshda bo’ladi. Yomg’ir atmosferada namlikning kondensatsiyalanishi natijasida shakllanadi, bu jarayon iqlimiy omillarga (shamol, harorat va atmosfera bosimi) ta’sir etadi. Atmosferada namlikning mavjudligi yog’ingarchilik shakllanishi uchun zarur va yetarli sharti hisoblanadi. Odotda kontinental havo massalari nisbatan quruq bo’ladi, yog’ingarchilikning katta qismi qruqlikka kirib kelgan namgarchiligi yuqori bo’lgan dengiz havolaridan hosil bo’ladi.
Yog’in turlari
Bug’lanish natijasida atmosferaga ko’shilgan suv bug’lari haroratning pasayishi natijasida kondensatsiyalanadi hamda suyuq holatga o’tadi. Suv bug’larining to’yinish xolatiga o’tishi, birinchi navbatda havoning sovishi natijasida ro’y beradi. Havoning keskin sovush jarayoni, uning tepaga ko’tarilishi natijasida sodir bo’ladi. Yuqoriga yo’nalgan, havoni sovutuvchi va suv bug’larini kondensatsiyalovchi xarakatlar: yer yuzasining qattiq qizishi, siklonlarning sodir bo’lishi, yer yuzasining past –baland joylarida havoning ko’tarilishi natijasida ro’y berishi mumkin. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan sabablarga ko’ra havoning sovishi atmosfera yog’inlarining shakllanishi ro’y beradi. Ular yomg’ir, qor va do’l ko’rinishida yog’adi.
Ma’lumki, daryo havzasining o’rtacha ko’p yillik suv balansi tenglamasi quyidagi ko’rinishda yoziladi:
P₀ = E₀ + Y₀ ,
bu yerda: X₀-daryo havzasiga yoqqan yog’inning o’rtacha ko’p yillik qatlami, mm da; E₀-daryo havzasidan bo’ladigan o’rtacha ko’p yillik bug’lanish, mm da; Y₀-havzada hosil bo’lgan oqim qalinligi, mm da.
Yuqoridagi tenglamada atmosfera yog’inlari eng asosiy elementlardan biri hisoblanadi. Gidrologiyada asosiy e’tibor yog’inlarning yer sirtiga tushgandan keyingi holatini o’rganishga qaratiladi.
Atmosfera yog’inlarining turi, miqdori, yil davomida taqsimlanishi va boshqa ko’rsatkichlari joyning geografik o’rni, atmosfera sirkulyatsiyasi, yer sirti relefi kabi omillar bilan aniqlanadi. O’rta Osiyo, jumladan, O’zbekiston sharoitida joyning mutlaq balandligi va relefi yog’in turiga, uning miqdoriga katta ta’sir ko’rsatadi.
Havo harorati 0-5 ⁰S dan boshlab yog’inlar qor ko’rinishida yog’adi va yer sirtida to’planib, qor qoplamini hosil qiladi. Barqaror qor qoplami, barqaror bo’lmagan qor qoplami, mavsumiy qor qoplami, ko’p yillik qor qoplami, doimiy qor qoplami tushunchalari mavjud.
Barqaror qor qoplami-kuz va qishda yog’ib bahorgacha saqlanadi.
Barqaror bo’lmagan qor qoplami-kuz va qishning boshlarida yog’ib erib ketadi.
Mavsumiy qor qoplami-kuz, qish va erta bahorda yog’ib, shu yilning issiq mavsumida erib ketadi.
Ko’p yillik va doimiy qor qoplamlari - qutbiy o’lkalarda va baland tog’larda uchraydi.
Yomg’irlar asosan musbat haroratli kunlarda yog’adi. Ular daryolarning to’yinishida asosiy manbalardan biri bo’lib, miqdori, davom etish vaqti, yog’ish jadalligi va yog’ish maydoni bilan xarakterlanadi. Yomg’ir miqdori X ning uning davom etish vaqti T ga nisbati yog’ish jadalligi i ni belgilaydi:

Jala yomg’irlar nisbatan qisqa vaqt davomida, lekin katta jadallikda yog’adi. Jala yomg’ir tushunchasi shartlidir. Masalan, Rossiyada yog’ish jadalligi i  0,5 mm/min shartini bajargan yomg’irlar jala yomg’ir deb qabul qilinsa, AQShda esa i  1,28 mm/min sharti qabul qilingan.
Yog’in me’yori ma’lum meteorologik stantsiyada uzoq yillar davomida olib borilgan kuzatishlar asosida o’rtacha arifmetik qiymat sifatida aniqlanadi.
Atmosfera yog’inlarining miqdori joyning geografik o’rni, atmosfera sirkulyatsiyasi, yer sirti relefi kabi omillar bilan aniqlanadi. O’rta Osiyo sharoitida joyning absolyut balandligi va relefi yog’in miqdoriga har tomonlama ta’sir ko’rsatadi. Masalan, absolyut balandlikning ortishi bilan yog’in miqdori ham ortadi. Lekin har doim ham shunday bo’lavermaydi. Masalan, Sharqiy Pomir va Sharqiy Tyanshanda absolyut balandlik katta bo’lsa-da, yog’in miqdori ularning g’arbiy qismlariga nisbatan kamdir.
Yog’in miqdorining balandlikka bog’liq holda o’zgarishi yog’in gradienti (X) orqali ifodalanadi. Uning qiymatini yog’in miqdorining balandlikka bog’liq holda o’zgarish grafigidan yoki oddiy hisoblashlar yo’li bilan aniqlash mumkin.