маъруза соат

 
2-savolning bayoni:  
Yunon  va  boshqa  xalqlar  sivilizatsiyasining  kuchli  ta’siriga 
qaramasdan,  Rim  sivilizatsiyasi  o’ziga  xos  xususiyatlarga  ega  edi: 
rimliklar tafakkurining pragmatik usuli, rim huquqining mukammalligi, 
aniq tarixiy dalillarga intilish, diniy tasavvurlarning sodda aniqligi  va 
hokazo.   
Rim  ma’naviy  madaniyatida  diniy  qarashlar  ham  katta  o’rinni 
egallaydi. Ilk Rim diniga politeizm xosdir. Qadimiy rimliklar tasavvuri 
bo’yicha har bir narsa va hodisa o’zining ruhiga, xudosiga ega bo’lgan. 
Qadimiy Rim dinida xudolar qiyofasiz (antromorf) bo’lgan, shu sababli 
Qadimiy Rimda uzoq vaqtlar xudolarning tasviri bo’lmagan. 
Ular  keyinchalik  etrusk  va  Yunon  dinlari  ta’siri  ostida  paydo 
bo’lgan.  Oilaviy  va  urug’  e’tiqodlari  (sanamlari)  sezilarli  o’rinni 
egallagan.  Oila  va  xonadonning  homiylari  mehribon  ruhlar  –  penatlar 
va  larlar  bo’lgan  bo’lsa,  vafot  etgan  ajdodlarning  jonlari  mehribon 
xudolar – manlar bo’lgan. Rim dinining marosimiga oid tomonlari juda 
sinchkovlik bilan, birma – bir ishlab chiqilgan, shu sababli kohinlik va 
kohinlar    kollegiyalari  keng  rivojlangan.  Ulardan  eng  qadimiylari 
quyidagilar  edi:  pontifiklar,  (ular  diniy  marosimlarni  o’tkazilishi 
ustidan  oliy  nazoratni  amalga  oshirar  edi),  avgurlar  va  gauspiklar 
(folbin kohinlar bo’lib, ular qushlarning parvozi va hayvonlarning ichki 
a’zolariga ko’ra fol qaraganlar), vestalkalar (ayol xudo  Vestaning ayol 
kohinlari, ular davlat va oila o’chog’ining homiylari bo’lishgan).  
Qadimiy  Rim  xudolaridan  biri  Yanus  edi,  u  dastlab  eshiklar 
xudosi,  keyinchalik  har  qanday  boshlanishning  xudosi,  Yupiterning 
ajdodi hisoblangan. Rimliklarning bosh xudosi Yupiter, Mars – bahorgi 
o’simliklar  xudosi,  keyinchalik  urush  xudosi,  Kvirin  esa  uning 
qiyofadoshi  bo’lib  hisoblangan.  Etrusklar,  keyinchalik  esa  yunonlar 
ta’siri  ostida  Rim  panteoni  kengaygan,  unda  Yunona  (Gera),  Minerva 
(Afina),  Saturn  (Kronos),  keyinchalik  Serera  (Demetra)  Merkuriy 
(Germes),  Appalon  va  boshqalar  paydo  bo’lgan.  Rim  panteoni  hech 
qachon  yopiq  bo’lmagan,  rimliklar  o’z  qo’shinlari  va  hattoki 

---

 
122 
dushmanlarining xudolarini ham o’z tomonlariga og’dirib olishga tez – 
tez intilib turganlar. 
Qadimiy  Rimda  falsafa  va  huquq  ham  rivojlangan.  Ilk  Rim 
respublikasi  davrida,  urug’chilik  qoldiqlarini  o’zida  saqlab  qolgan, 
yopiq  agrar  jamoa  uchun  xarakterli  bo’lgan  o’ziga  xos  mafkura 
shakllangan. 
Ilk 
Rim 
Respublikasi 
mafkurasi 
konservatizm, 
an’analariga  sodiqlik,  har  qanday  yangiliklarga  dushmanlik  bilan 
qarash  kabi  xususiyatlarga  xos  bo’lgan.  Rim  jamiyati  taraqqiyotining 
o’ziga  xos  mahsulotlaridan  biri  bu  huquq  bo’lib,  uni  batafsil  ishlab 
chiqishi eramizdan oldingi V – IV  asrlarda boshlangan. Bu huquqning 
dastlabki elementlari podsholik davrida paydo bo’lgan bo’lsada, ammo 
asosiy tushunchalar ilk respublika davrida formulirovka qilingan edi. 
Boshlang’ich  nuqta  vazifasini,  tarixchi  olimlar  fikricha  “XII 
jadval  qonunlari”  o’tagan,  bunga  komitsiyalar  tomonidan  qabul 
qilingan qonunlar qo’shilib boravergan. 
 
M.a. VII asrdan to yangi eraning V asriga qadar bo’lgan o’n ikki 
asr  mobaynida  italiyaliklar  san’ati  va  badiiy  madaniyati  o’zining 
gullagan  davrini  boshidan  kechirdi.  Italiyaliklar  qadimgi  Gretsiya 
san’ati  va  madaniyatiga  zo’r  hurmat  bilan  qaradilar.  Uni  ijodiy 
o’zlashtirdilar,  nazariyasini  yangi  ilmiy  bilimlar  bilan  boyitdilar. 
Rimliklar  yunonlar  singari  fizika,  matematika,  dengizda  suzish, 
astronomiya,  gidrotexnika  va  agronomiya  fanlariga  juda  qiziqqanlar. 
Faqat  rimliklar  bu  sohalarda  nazariy  tadqiqot  ishlariga  emas,  ularning 
ilmiy  yutuqlarini  amalga  tatbiq  qilish  bilan  ko’proq  qiziqqanlar.  Ular 
savdo  arifmetikasi,  me’morchilik,  gidrotexnika  va  agronomiyadan 
dastlabki  qo’llanmalar  yaratganlar.  Rim  ilmiy  tafakkurining  amaliy 
xarakteri  Katon  Katta  bilan  Varron  asarlarida  ayniqsa  yorqin  aks 
etgandir. 
Rim 
davlatining 
qudratini 
mafkuraviy 
jihatdan 
mustahkamlash  ehtiyoji  yilnomachilarning  dastlabki  tarixiy-adabiy 
asarlarni yaratishiga sabab bo’lgan. 
Rim  me’morchiligining  ahvoli  ijtimoiy  munosabatlarning 
murakkablashishi  bilan,  urbanistik  jarayonlarning  rivojlanishi  bilan, 
shahar aholisi talablarining o’sishi bilan bog’liq edi. Rim me’morchiligi 
yunon va etrusk ta’siri ostida rivojlangan. Rim me’morligida I asrning 
oxiri  va  II  asr  boshlarida  eng  katta  me’morlik  komplekslari  yaratildi, 
ko’p  qavatli  binolar  vujudga  keldi  va  shahar  qiyofasini  belgiladi. 
Yuliylar,  Flaviylar,  Severlar  kabi  imperatorlar  davrida  qurilgan 
g’oyatda  katta  saroylar,  zafar  ustunlari  shu  davr  ideologiyasini  badiiy 

---

 
123 
ifodalovchi  yodgorlik  sifatida  xarakterlidir.  Shunday  me’morlik 
kompozitsiyalaridan biri 81-yilda qurilgan Tit me’morial zafar arkidir.  
Qadimgi Rimning eng katta binolaridan biri Kolizey amfiteatridir.  
Planda  Kolizey  gigant  oval  bo’lib,  uning  asosi  188x156  m, 
devorlarning  balandligi  48,5  m  ga  yaqin.  Gladiatorlar  jangi  uchun 
mo’ljallangan bu  binoga bir vaqtning o’zida 55 ming tomoshabin kira 
olgan.  Rim  me’morligining  yana  muhim  yodgorligi  «hamma 
xudolarning  qasri»  —  Panteon  hisoblanadi.  Me’mor  Apollodor 
Damashqiy  tomonidan  118—125  yillarda  qurilgan  bu  bino  antik 
dunyoning eng katta gumbazli binosidir. 
Rim me’morligida paydo bo’lgai yangi tiplardan biri termalar — 
(suv  saroylari)dir.  Iliq  va  sovuq  suvli  hovuzlar,  gimnastika  zallari, 
oromgoxlar,  kutubxona  bo’lgan  2—3  ming  kishiga  mo’ljallangan 
bunday  suv  saroylari  bezagiga  aloxida  e’tibor  berilgan.  Imperator 
Karakalla davridagi terma (211—216 yillarda qurilgan), ayniqsa, katta 
va hashamatli bo’lgan (11 gektar). 
Uzoq davom etgan qonli fuqarolar urushi, o’zaro nizolardan so’ng 
yuzaga  kelgan  tinchlik  va  barqaror  holat  madaniy  taraqqiyot  uchun 
qulay sharoit yaratdi. Shu tufayli m.a. I asrning so’nggi o’n yilliklari – 
rim  madaniyati  va  san’atining  gullab-yashnash  davri  bo’ldi.  Bu 
davrdagi  adabiyot  buyuk  namoyandalarning  –  Vergiliy,  Goratsiy  va 
Ovidiyning nomlari bilan bog’liq. Tarix sohasida bu davrda Tit Liviy, 
me’morchilikda mashhur nazariyachi Vitruviy faoliyat yuritgan. Shuni 
qayd etib o’tish kerakki, Avgust davri rim adabiyoti uchun  eng yuksak 
ijodiy yutuqlar davri bo’lgan bo’lsa, tasviriy san’at sohasidagi  buyuk 
yodgorliklar  keyinroq,  I  asrning  ikkinchi  yarmi  -  II  asrning  birinchi 
yarmida yaratilgan. 
Imperiyaning birinchi asrlari ma’naviy hayotining yana bir o’ziga 
xos  jihatlaridan  biri  falsafaga  ommaviy  qiziqish  edi.  Bu  davrda  yangi 
falsafiy  tizimlar  paydo  bo’lmadi:  o’sha  davrdagi  ko’zga  ko’ringan 
faylasuflar  -  Seneka,  Epiktet,  Plutarxlar  eklektiklar  edi.  Biroq  sayoq 
faylasuflarning  ta’sirida  falsafaga  qiziqish  tobora  ommalashdi.    Bu 
davrda  falsafiy  qiziqish  metafizika  va  boshqa  falsafiy  sohalardan 
etikaga ko’chgan edi.  
Shunday  qilib,  Rim  sivilizatsiyasi  dunyoga  davlatchilik 
printsiplarini,  imperiya  g’oyasini,  huquqlar  tizimini,  fuqaro  ideali  va 
fuqarolik  qadriyatlari  tizimini,  butun  o’rta  asrlar  davomida    ma’rifatli 
Yevropa  qo’llagan  lotin  tilini,  me’morchilik  uslublarini  va  h.k  berdi. 

---

 
124 
Qadimgi  Rim  sivilizatsiyasi  jahon  sivilizatsiyasi  taraqqiyotiga  ulkan 
ta’sir ko’rsatdi.