маъруза соат

2-savolning bayoni: 
Hozirgi  zamon  tarix  fanida  tarixiy  jarayonni  tushuntirishga 
nisbatan  ikki  asosiy  yondashuv:  formatsion  va  sivilizatsion 
yondashuvlar mavjud.  

---

 
11 
Uzoq  vaqt  davomida  tarixni  o’rganishga  formatsion  yondashuv 
ustunlik  qilib  keldi.  Formatsion  yondashuv  tarixni  universal 
tushunishga 
asoslanadi. 
U 
jahon 
tarixini 
ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiyalar  olinma-ketin  almashuvidan  iborat  yagona,  chiziqli-
hujumkor tabiiy-tarixiy jarayon sifatida talqin qiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiyalar  haqidagi  ta’limotni  ilgari  surgan  tadqiqotchilar  fikrlarini 
tahlil  qilib,  ijtimoiy-iqtisodiy  formatsiya  –  bu  jamiyatning  muayyan 
tarixiy  tipi,  ishlab  chiqarishning  muayyan  usuliga  asoslangan  va 
ijtimoiy  taraqqiyot  bosqichi  sifatida  amal  qiladigan  yaxlit  ijtimoiy 
tizim, degan to’xtamga kelish mumkin.  
  Ijtimoiy-iqtisodiy  formatsiya  kategoriyasini  asoslash  tarixiy 
jarayonni  davriylashtirish  imkonini  bergan.  U  jami  formatsiyalarning 
besh  tipini  farqlagan:  ibtidoiy  jamoa,  quldorlik, feodalizm, kapitalizm, 
kommunizm.  Jahon  tarixiy  jarayoni  bir  formatsiyadan  boshqa 
formatsiyaga  yuksalishdan  iborat  bo’lgan  chiziqli  jarayon  sifatida 
tavsiflagan.  
 Ammo 
alohida 
xalqlar 
tarixini 
jahon 
ijtimoiy-iqtisodiy 
formatsiyalari  tarixining  yagona  doirasiga  sig’dirib  bo’lmaydi.  Shu 
sababdan  XIX  asrda  ishlab  chiqilgan  formatsion  yondashuv  o’zini 
oqlamadi.  Ijtimoiy  amaliyot,  tarix  tajribasi  insoniy at  jamiyati 
taraqqiyotiga formatsiyali yondashishning bir yoqlama, sun’iy ekanligini 
ko’rsatdi.  
Ayrim  tadqiqotchilar  formatsion  yondashuvni  tahlil  qilar  ekanlar, 
uning quyidagi zaif jihatlarini qayd etadilar. Birinchidan, tarixning har 
qanday bosqichida jamiyat hayotini ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlargina 
belgilaydi, deb aytish o’rinli bo’lmaydi. Ikkinchidan, bir formatsiyadan 
boshqa formatsiyaga tabiiy yuksalish haqidagi monistik tasavvur inson 
erkinligiga,  insoniyat  rivojlanishining  muqobil  yo’llarini  tanlashga 
o’rin  qoldirmaydi.  Uchinchidan,  xalqlar,  jamiyatlar,  davlatlarning 
haqiqiy  tarixi  yuksalib  boruvchi  chiziq  bo’ylab  formatsion 
rivojlanishning  tor  doirasiga  sig’maydi.  Mazkur  yondashuv  amalga 
tatbiq  etilganda  har  bir  xalq  va  sivilizatsiyaning  o’ziga  xosligi  va 
betakrorligi  yo’qoladi,  ular  ayni  holda  kelajak  barkamol  jamiyatining 
sharti sifatidagina amal qiladi.  
Shunday  qilib,  hozirgi  davr  sharoitida  tarixiy  jarayonni  besh 
ijtimoiy-iqtisodiy  formatsiyadan  iborat  bo’lgan  chiziqli  sxema  sifatida 
talqin  qilishning  bir  yoqlamaligi  ayniqsa  bo’rtib  namoyon  bo’ladi. 
Jahon  tarixiy  jarayoni  mazkur  nazariy  modeldan  boyroq.  Shu  sababli 
ushbu  talqinni  tarixni  tushunishga  nisbatan  o’zgacha,  nochiziq 

---

 
12 
yondashuv bilan to’ldirish talab etiladi. Sivilizatsion yondashuv tarixiy 
jarayonni tushunishga nisbatan aynan shunday yondashuvdir.  
Ma’lumki,  formatsion  yondashuv  ob’yektiv    ravishda  mavjud 
bo’lgan,  inson  irodasiga  bog’liq  bo’lmagan  ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlarni  asos  qilib  oladi.  Sivilizatsion  yondashuv  esa  tarixiy 
jarayonning  turli-tuman ko’rinishlari, qirralarini hisobga oladi, bundan 
tashqari uning asosiy vazifasi inson va uning dunyoqarashi, ahloqiy va 
estetik  qarashlarini  o’rganishdir.  Ijtimoiy  taraqqiyotga  sivilizatsiyali 
yondashish  har  bir  xalq,  mamlakat,  mintaqa  taraqqiyotiga  noyob  va 
takrorlanmas  jarayon  sifatida  qarashga  asoslanadi.  Bunday  yondashish 
mohiyatan formatsiyali yondashishga ziddir. 
Sivilizatsion  yondashuv  asosan  ko’p  sonli  madaniyatlar  va 
sivilizatsiyalar  mavjudligi,  ularning  lokalligi  va  har  xilligi  haqidagi 
g’oyani  ilgari  surishi  bilan  tavsiflanadi.  Bu  yerda  ijtimoiy 
taraqqiyotning qat’iy bir chiziqli sxemasi rad etiladi.  
Sivilizatsion  yondashuv  tarixiy  jarayonlarni,  ularning  o’ziga 
xosligini  chuqurroq  anglash,  har  bir  mamlakat  tarixi  bilan  jahon  tarixi 
o’rtasidagi  umumiylik,  o’ziga  xoslik  va  betakrorlikni  bir  –  biridan 
farqlashga,  har  bir  jamiyatning  qiymati  va  uning    jahon  tarixi  va  
madaniyatidagi  o’rnini  aniqlash  imkonini  beradi.  Bu  yondashuvning 
eng  muhim  jihati  tarixning  ko’p    qirrali  va  ko’p  tarmoqli  jarayon 
sifatida  baholanishidir.  Bunda  tarixiy  jarayonni  tushunish  uchun 
xalqlarning  dini,  madaniyati,  mentalitetiga,  ya’ni  ma’naviy-ahloqiy  va 
intellektual omillarga katta ahamiyat beriladi.  
Formatsion  va  sivilizatsion  yondashuvlarni  taqqoslash  quyidagi 
xulosalarga  kelish  imkonini  beradi:  1)  formatsion  yondashuv  tahlil 
jarayonida  butun  jamiyatni  qamrab  olishga  harakat  qiladi  va  asosiy 
e’tiborni  uning  dinamikasiga  qaratadi;  sivilizatsion  yondashuv  esa 
jamiyatning bir qismini (ayrim  sivilizatsiyani) o’rganadi, jamiyatni esa 
statik  deb  e’tirof  etadi;  2)  formatsion  yondashuv  jamiyat  hayotining 
iqtisodiy  omillariga  alohida  e’tibor  beradi;  sivilizatsion  yondashuv 
asosiy e’tiborni ma’naviy omillarga qaratadi.  
Demak,  bu  ikki  yondashuv  bir-birini  butkul  rad  etmaydi,  har 
holda    formatsion  yondashuvning  elementlarini  sivilizatsion  tahlilga 
kiritish mumkin, chunki ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar – sivilizatsion 
jarayonning  muhim  qismidir.  Shu  sababdan  inson  jamiyati  taraqqiyoti 
muammosiga  sintetik  yondashuv  yo’llarini  izlash  lozim.  Bugungi 
kunda  tarixning  shunday  bir  sintetik  talqini  vujudga  keladiki,  unda 
mualliflar  bu  har  ikki  muqobil  yondashuvlarning  ijobiy  g’oyalaridan 

---

 
13 
foydalanishga  va  ularning  kamchiliklari  o’rnini  to’ldirishga  harakat 
qiladilar.  
Bugungi  kunda  sivilizatsiyaga  doir  keng  tarqalgan  nazariyalar 
orasida  quyidagilarni  ko’rsatish  mumkin:  sivilizatsiyaning  chiziqli, 
bosqichli  nazariyalari,  lokal  sivilizatsiyalar  va  jahon  tarixiy  bosqichi 
nazariyalari.  Ushbu  nazariyalar  antik  davrlar,  o’rta  asrlarda  va  yangi 
davrda ishlab chiqilgan tarixiy konsepsiyalar asosida shakllangan.   
Qadimgi  davrlardayoq  insoniyat  tarixining  takrorlanib  turuvchi 
bosqichli  aylanma  harakati  to’g’risidagi  g’oyalar  shakllangan.  Buni 
qadimgi  dunyoning  ko’plab  xalqlarida  kuzatish  mumkin.  Shu  bilan 
birga yo’naltirilgan, ortga qaytmas, zamonaviy tilda aytganda, chiziqli 
evolyutsiya  haqidagi  tushunchalar  ham  yuzaga  keldi.  Masalan,  yunon 
shoiri  Gesiodning  (m.a  VII  asr  )  “Mehnatlar  va  kunlar”  asarida 
insoniyat  taraqqiyoti  yaxshidan  yomonga  qarab  boruvchi  tanazzul 
sifatida  ko’rsatilgan.  Bu  tushkun  modelga  qarama-qarshi  ravishda 
insoniyat  taraqqiyotini  tinimsiz  mukammalashib  boruvchi  jarayon 
sifatida qaragan g’oyalar ham vujudga kelgan. Rim shoiri Tit Lukretsiy 
Kar  (m.a.  I  asr)  “Ashyolarning  tabiati”  asarida  insoniyat  taraqqiyoti 
xuddi  shu  nuqtai  nazardan  ko’rsatilgan.  O’rta  asr  mutafakkirlari 
insoniyat taraqqiyotining chiziqli g’oyasini rivojlantirishgan.  
Insoniyatning 
chiziqli 
tarixiy 
taraqqiyot 
jarayonida  
mukammallashib  borishi  haqidagi  qarashlar  sivilizatsiyaning  bosqichli 
konsepsiyasiga  asos  bo’ldi.  Sivilizatsiyaning  bosqichli  nazariyalari 
sivilizatsiyani  insoniyat  progressiv  taraqqiyotining  yaxlit  jarayoni 
sifatida  o’rganadi  va  bu  jarayonda  ma’lum  bosqichlar  ajratiladi.  Bu 
jarayon  o’zining  boshlang’ich  nuqtasiga  ega:  “buyuk  daryolar” 
vodiylarida  sivilizatsiyaning  dastlabki  o’choqlari  yuzaga  kela 
boshlagan m.a. IV-III ming yilliklar. XX asr oxiriga kelib sivilizatsion 
areal deyarli butun dunyoni qamrab oldi.  
Bugunga  qadar  mavjud  bo’lgan  va  bugungi  kunda  mavjud 
sivilizatsiyalar  miqdorini  aniqlab  bo’lmaydi,  zero  sivilizatsiyalarning 
aniq vaqt va hududiy chegarasi, sivilizatsiyalarni ajratib ko’rsatishning 
aniq  universal  mezonlari  yo’q.  Shu  sababli  sivilizatsiya  nazariyalarini 
ishlab  chiqqan  turli  olimlarning  ro’yxatlari  bir-biriga  to’liq  mos 
tushmaydi. Masalan, Danilyevskiy til guruhlari asosida 15 ta madaniy – 
tarixiy  tipni  ajratib  ko’rsatgan  bo’lsa,  Shpengler  sakkizta  “yuksak 
madaniyat”  larni  sanab  o’tgan.  Biroq  bu  barcha  ro’yxatlar  mukammal 
emas. 

---

 
14 
Shu  o’rinda  sivilizatsiyalarning  quyidagi  ayrim  turlarini  sanab 
o’tish  mumkin:  dastlabki  (avtoxton)  sivilizatsiyalar,  an’anaviy 
sivilizatsiyalar,  yo’ldosh  sivilizatsiyalar,  yangilangan  sivilizatsiyalar, 
o’rta  sivilizatsiyalar,  monolit  sivilizatsiyalar,  sintetik  sivilizatsiyalar, 
agrar 
sivilizatsiyalar, 
industrial 
sivilizatsiyalar, 
kontinental 
sivilizatsiyalar,  dengiz,  okean  sivilizatsiyalari.  Deyarli  barcha 
sivilizatsiyalar  bir  vaqtning  o’zida  bir  necha  turga  aloqador  bo’lishi 
mumkin.  Masalan,  ibtidoiy  davrdan  o’sib  chiqqan  qadimgi  Yunon 
sivilizatsiyasi yangilangan, monolit, agrar, dengiz sivilizatsiyasi edi.  
Olimlarning  fikricha  sivilizatsiyaning  mohiyatini,  uning  o’ziga 
xosligini  turli  omillar  belgilaydi:  tabiiy  muhit, xo’jalik  yuritish tizimi, 
siyosiy tuzim, jamiyatning ijtimoiy tashkiloti, din (yoki din  darajasiga 
chiqarilgan mafkura), ma’naviy qadriyatlar, mentalitet. Ularning nuqtai 
nazaridan,  insoniyat  taraqqiyoti  sivilizatsiyalarning  bir-biri  bilan  o’rin 
almashashishi  shaklida  boradi,  ularning  har  biri  o’z  madaniy-tarixiy 
an’analari, ahloq normalari, diniy tizimlarini ishlab chiqadi.