61
urartu qabilalari davlat birlashmasi yuzaga kelgan. Bu erda umumurartu
diniy markazi joylashgan.
Birlashgan Urartuning ilk podshosi Aram (864-845 yy) davrida
mamlakatga Salmanasar III ning qo’shini bostirib kirgan. Ammo Urartu
kuchayib boraverdi. Sardur I (835-825 yy) rasman Ossuriya podsholari
kabi dabdabali unvonni qabul qilgan. Ururtu davlatining poytaxti Van
ko’li atrofida joylashgan Tushpa shahri edi.
Urartu podshosi Ishpuini ( m.a. 825- 810 yy) faol siyosat yuritgan.
Sardur davri yozuvlari ossuriya tilida yozilgan bo’lsa, uning davrida
rasmiy matnlar bir oz o’zgartirilgan ossuriya mixxatidan foydalanilib,
ururtu tilida bitilgan. Tushpa hukmdorlarining mulklari Urmiya
ko’ligacha
kengayib, Musatsirni ham o’ziga tobe qiladi.
Yangi davlatni mafkuraviy jihatdan jipslashtirish uchun diniy
islohot o’tkaziladi – uchta bosh iloha: osmon xudosi Xaldi,
momaqaldiroq va yomg’ir xudosi Teysheb va quyosh xudosi Shivini
asosiy o’ringa chiqadi. Urartu panteoninig oliy xudosi Xaldining bosh
ibodatxonasi joylashgan urartu qabilalarining qadimgi diniy markazi
Musasirning ta’siri mustahkamlandi.
Ururtu davlati podsho Menua davrida o’z qudratining cho’qqisiga
chiqadi. Uning davrida Urartuda joriy qilingan annallarda hukmdorning
faoliyati yilma-yil yoritib borilgan.
Menua davrida Urartu keng miqyosda istilochilik siyosatini olib
boradi va uning hududi janubda Dajlaning chap qirg’og’i, shimolda
Kavkazoritga qarab kengayadi. Menua Urartuda ma’muriy isloht
o’tkazadi va mamlakat markaziy hukumat vakillari tomonidan
boshqariladigan viloyatlarga jaratiladi. Uning davrida keng miqyosda
qurilish ishlari ham olib boriladi. Tushpa hududida uzunligi 70 km.li
kanal barpo etiladi, ba’zi joylarda suv balandligi 10-15 metrli
akveduklar yordamida o’tkazilgan.
Menuaning vorisi Argishti (m.а.786-764 yy) davrida Urartu
qo’shinlari Shimoliy Suriyagacha, janubi-sharqda esa deyarli Bobil
chegaralarigacha
yetib
boradi. Kavkazortida Urartu g’arbiy
Gruziyadagi Kolxidaga yetib borib, Araksning chap qirg’og’idagi
Sevan ko’ligacha bo’lgan hududlarni egallaydi. Uning davrida keng
bunyodkorlik ishlari olib borilib, Argishtixinili (m.a. 776 y.), Erebuni
(m.a. 782 y.) kabi yirik shaharlar barpo etiladi.
Argishtinixili hududidan
to’rtta kanal o’tkaziladi, uzumzorlar va bog’lar barpo etiladi. Shahar-
qal’alarda ulkan don omborlari qurilib, davlat g’alla zahirasi to’planadi.
63
Shaharlar hududi 200-300 gektardan 400-500 gektargacha yetgan.
Muntazam rejalashtirishga ega bo’lgan shahaharlar odatda baland
tepaliklar yonbag’rida barpo etilgan, eng yuqorida ark joylashgan. Ular
bir, ko’pincha ikki, ba’zan uch qator mudofaa tizimiga ega bo’lgan.
Saroy va ibodatxona me’morchiligi xilma-xil ko’rinishga ega bo’lgan.
Ururtuning mahobatli san’atini bizgacha yetib kelgan tosh
relyeflar, haykaltaroshlik, devoriy suratlar orqali o’rganish mumkin.
Тош ҳайкаллар яққол икки хусусиятга эга. Ularning birinchisi Old
Osiyo san’ati an’analari bilan bog’liq Urartu haykaltaroshligi
namunalari. Masalan, Vandan topilgan kulrang bazalt haykalda
Urartuning ilk podsholaridan biri tasvirlangan. “An’anaviy-shartli”
uslub esa bronza davri an’analarini davom ettirgan.
Urartuliklar amaliy san’at sohasida ham ulkan yutuqlarni qo’lga
kiritgan. Урарту торевтикасининг намуналари Кичик Осиё
(Гордион), Эгей денгизининг бир қатор ороллари (родос, Самос),
қитъа Юнонистони (Делфа, Олимпия), ҳатто Этруриядан топилган.
Ibodatxonalarga qurbonlik sifatida xizmat qilgan va relyefli bezaklar
bilan bezatilgan qalqonlar, sovutlar, dubulg’alar Urartu san’atining
yorqin namunasidir. Qazishmalar chog’ida ko’p miqdorda yuksak
badiiy darajada ishlangan oltin va kumush taqinchoqlar ham topilgan.
Urartu madaniyatining yutuqlari Midiya, so’ngra Ahamoniylar
Eroni tomonidan qabul qilindi va Old va O’rta Sharq bo’ylab keng
tarqaldi.
Do'stlaringiz bilan baham: