Маъруза Мавзу 17. Мусиқа ахборотини идрок этишнинг психологик хусусиятлари

2. Мусиқий эшитишнинг генезиси ва тузилиши
Мутахассислар ижрочи фаолиятида мусиқий эшитишнинг ўта муҳим ролини алоҳида таъкидлаганлар (Асафьев Б.В., Нейгауз Г.Г., Берлиоз Г., Теплов Б.М ва кўплаб бошқалар). Мусиқий эшитишнинг учта асосий тури мавжуд: мелодик, гармоник ва баланд овозда эшитиш. Мелодик эшитиш-бир овозли Ладо рангли куйни идрок этиш қобилиятидир. Гармоник эшитиш-консонанс ва гармоник кетма-кетликларни идрок этиш қобилиятидир. Мусиқий эшитишнинг гармоник ва мелодик турлари ўз моҳиятига кўра синтетик ҳисобланади. Улар алоҳида товушларни ёки ҳатто алоҳида товушлар йиғиндисини эмас, балки сифат жиҳатдан оригинал, синтетик товушларни идрок этиш учун ишлатилади. Юқори товушли эшитиш олдинги турлардан фарқ қилади, чунки у алоҳида товушларни қабул қилиш учун ишлатилади. Бироқ, гармоник ва мелодик билан солиштирганда синтетик баланд овозда эшитиш даражаси тубдан фарқ қилади, паст. Товуш поғонасини эшитиш товуш таначасининг тебранишлар частотасини идрок этиш билан ўзаро боғланган алоҳида мусиқий товушлар майдончасини идрок етиш қобилияти деб атаймиз.
Баланд овозда эшитиш мутлақ ва нисбий бўлинади. Мутлақ эшитиш " алоҳида товушларни таниб олиш ёки кўпайтириш қобилияти, уларни маълум бўлган бошқаларга боғламасдан» аниқланади. Нисбий эшитишни уларни таққослашда алоҳида товушлар майдончасидаги фарқларни сезиш қобилияти деб тушунамиз. Мусиқий эшитишнинг ҳар қандай тури мусиқанинг сифат жиҳатидан ўзига хос инъикоси бўлиб, идрокнинг ўзига хос хусусиятларида намоён бўлади.
Мелодик ва гармоник эшитиш мусиқани идрок этишнинг аниқ юқори даражасини ифодалайди. Мелодик ва гармоник эшитиш сезги-идрокка таянади. Бироқ, ундан фарқли ўлароқ, мелодик ва гармоник эшитиш албатта мураккаб эшитув тасаввурларининг мавжудлигини назарда тутади ва шунинг учун мусиқа идрокининг вакиллик даражасига боғлиқ бўлиши мумкин. Мелодик ва гармоник тинглаш механизмларининг бу ўхшашлиги улар ўртасида жуда юқори муносабатларга сабаб бўлади. Мелодик эшитишнинг гармоник эшитишдан кўра баланд овозда эшитиш билан юқори алоқаси борлиги ҳам бежиз эмас.
Шуниси характерлики, мусиқий тараққиётнинг дастлабки босқичларида айрим этнографик гуруҳлар фақат бир овозли мусиқа ясаш шаклларига эга бўлган (масалан, татарлар, мари, бошқирдлар ва бошқа айрим миллат вакиллари). Бироқ, ҳатто назарий жиҳатдан ҳам қарама-қарши ҳодисани, яъни оҳангдор бўлмаган ҳолда гармоник мусиқа ясашни тасаввур қилиб бўлмайди. Б.М.Теплов (1947) томонидан ўтказилган тадқиқот баъзи болаларда гармоник эшитишнинг тўлиқ йўқлиги ҳолатларини тасвирлайди. Шуниси характерлики, у ёки бу асарларда мелодик эшитишга нисбатан ўхшаш ҳолатларнинг тавсифлари йўқ.
Мелодик эшитиш онтогенезда осонроқ, иерархик ҳолатда пастроқ бўлиши туфайли гармоник эшитишга нисбатан анча тез, табиий ва ихтиёрсиз ривожланади. Мураккаб ва юқори гармоник эшитишнинг ривожланиши учун мелодик эшитишнинг кўп ёки кам шаклланган асоси зарур, бу эса гармоник онтогенетик ривожланишда кузатиладиган вақт кечикишига сабаб бўлади, мелодикага нисбатан хизмат қилади.
Нисбий эшитиш ҳам турли сифат хусусиятларига эга. Мутлоқ эшитишнинг физиологик механизми ранг кўрувига бирмунча ўхшайди. Иккала ҳолатда ҳам тебранишлар частотасини сезиш механизми ишлайди:биринчи ҳолатда товуш ва иккинчисида электромагнит. Бу сезгиларнинг нейродинамик механизми ҳам ягона асосга эга, чунки идрок етувчи мия системаси бирлашади.
Ранг кўриш билан боғлиқ, норма, албатта, унинг мавжудлигини ҳисобга олиш керак, чунки 98% одамлар ҳақида яхши ранг кўриш эга ва фақат 2% қисман ёки тўлиқ ранг кўрлик (ранг кўрлик) бор. Мутлақ эшитиш мавжудлиги билан боғлиқ бутунлай бошқача расм кузатилади. Бу ерда норма, шубҳасиз, унинг йўқлиги. Шундай қилиб, 582 мусиқачиларини текширган Ревешга кўра, уларнинг фақат 3.4% мутлақ эшитишга эга. "Мутлақ эшитиш ва унинг турлари" тадқиқотини чоп этган Веллекнинг сўзларига кўра, бу фоиз бироз юқори. Сўровда иштирок этган 841 мусиқачилардан 8.8% (74 киши) мутлақ эшитишган. Табиийки, одамларнинг умумий популяциясида мутлақ эшитиш эгаларининг улуши анча паст. Мора маълумотларига кўра, бу қиймат 1% дан кам. Бачем бу кўрсаткични тахминан юз марта камситади, чунки унинг маълумотларига кўра, мутлақ эшитиш эгаларининг улуши 0.01%. 30 турли тадқиқотчиларнинг натижаларидаги бундай муҳим фарқларнинг сабаби субъектлар намуналарининг репресентативлиги ёки стандартлаштирилган диагностика техникасининг йўқлиги билан фарқ қилиши мумкин. Бироқ, мутлақ эшитиш қобилиятига эга бўлган одамларнинг фоизлари рангли туюлган кишиларга нисбатан жуда паст бўлиши шубҳасиздир.
Мусиқа амалиётида мутлақ эшитишнинг нисбий эшитиш билан "алмаштирилиши" маълум бўлмаган ҳолат мавжуд эмас. А.В. Соловьёвнинг ўзи ёзганидек, мусиқий фаолиятда мутлақ эшитишни ривожлантириш мисоллари жуда кўп тескари мисоллар мавжуд. Мутлақ пассив эшитиш-бу берилган товушларнинг майдончасини бошқа товушлар билан боғламасдан таниб олиш қобилиятидир. Мутлақ эшитишнинг психологик механизми хотирада товуш тебранишларини идрок этишнинг ички стандарти мавжудлигини назарда тутгани учун мутлақ эшитиш нафақат идрок этиш функсияси, балки хотира функсиясидир. Хотира меҳанизмларида, маълумки, кўпайиш жараёнларидан фарқ қилувчи тан олиш жараёнлари мавжуд.