Ma’ruza matnlari

 
Mantiqiy mushohada uchun 
Afandi  “Dengizga  qaragan  o‘ta  shinam  xonaga  bitta  ziyoli  kishini  ijaraga  qo‘yaman”  degan  e’lon 
bo‘yicha  manzilni  topib,  hujjatlari  asosida  uni  uch  sutkaga  rasmiylashtirdi.  Ertalab  uy  sohibi  xabar  olgani 
keldi, xonada yana ikki kishini ko‘rib, afandiga e’tiroz bildirdi. Shunda afandi e’lon asosida uning e’tiroziga 
javob berdi. Xona sohibi barmog‘ini tishlab qoldi. 
E’londa so‘z qo‘llash bilan bog‘liq qanday mantiqiy xatolik bor edi?    
 
 
2.  Hosila  sememaning  vujudga  kelish  yo‘llari.Har  qanday  leksema 
paydo  bo‘lish  paytida  bir  sememali  bo‘lgan.  Tilda  o‘xshash  va  o‘zaro  bog‘liq 
tushunchalarni  ifodalash  zaruriyati  har  bir  yangi  narsa  yoki  tushunchani 
ifodalash  uchun  yangi  leksema  “kashf  qilmay”,  mavjud  leksemalardan 
foydalanishni  taqozo  qiladi.  Bu  tilda  amal  qiluvchi  tejam  qonuniyati  bilan 
bog‘liq.Shunday  qilib,  leksema  birinchi  sememasi  asosida  boshqa  narsa  va 
hodisalarni  ham  ifodalay  boshlaydi.  Bunda  uning  yangi  paradigmatik, 
ma’nodoshlik  va  sintagmatik  munosabatlari  shakllanadi  va  barqarorlashadi 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
115 
va,  shu  asosda,  yangi  sememalar  shakllanadi.  Ular  leksemaning  bosh 
sememasiga nisbatan hosila semema maqomiga ega bo‘ladi. 
Hosila semema bir necha yo‘l bilan vujudga keladi: metafora, metonimiya, 
sinekdoxa  va  vazifadoshlik  kabi.    Quyida  ularning  har  biriga  alohida-alohida 
to‘xtalamiz. 
Metafora (gr. metaphora – ko‘chirish) – narsa va hodisalar mohiyatidagi 
o‘xshashlik  asosida  biror  leksemaning  o‘z  xususiy  ifodalanmishidan  boshqa 
narsa va hodisalarni atash uchun ishlatilishi. 
Formal  va  substansial  tilshunoslikda  metafora  nisbatan  forqlanadi.  Tilni 
metaforasiz  tasavvur  qilib  bo‘lmaydi.  Ular  turli-tuman  va  sanoqsiz.  Formal 
tilshunoslik  barcha  metaforik  ma’nolarni  tahlil  etaversa,  substansial 
tilshunoslik  faqat  barqarorlashgan,  lisoniy  tabiatga  ega  bo‘lgan  metaforik 
ma’nolar ustida ishlaydi.  Субстанциал ёндашув метафорик маъно talqinida 
ham lison va nutqning izchil farqlanishiga qatiy rioya qiladi hamda metaforik 
sememaga UMIS sifatida munosabatda bo‘ladi. 
Metaforik semema hosil bo‘lishi uchun quyidagilardan biri sabab bo‘ladi: 
1)  bir  leksema  boshqa  leksemaga  nisbatan  so‘zlovchining  ifoda 
maqsadiga  ko‘proq  mos  va  muvofiq  bo‘ladi  va  shuning  uchun  birinchisi 
o‘rnida ikkinchisi qo‘llanadi; 
2)  biror  denotatning  ifodalovchisi  bo‘lmaydi  va  ma’lum  bir  leksema 
boshqa denotatni ham ifodalash uchun qo‘llanadi. 
Demak,  birinchi  holda  ko‘chirilayotgan  leksema  denotatning  ikkinchi 
atamasi  bo‘lsa,  ikkinchi  holda  birinchi  atamasidir.  Masalan,  quyi  leksemasi 
anglatadigan ma’noni etak лексемаси qulayroq va to‘laroq ifodalaganligi bois 
tog‘ning  quyi  tomoniga  nisbatan  etak  leksemasi  ishlatilgan.  O‘zbek  tilida 
dengizdagi  o‘ziga  xos  jo‘g‘rofiy  o‘rinning  nomi  bo‘lmaganligi  bois  qo‘ltiq 
leksemasi unga nisbatan ham qo‘llanadi. 
Metafora  hodisasi  asosan,  ot  turkumi  doirasida,  qisman  fe’lda  uchraydi: 
Qush  uchdi.  Samolyot  uchdi  qurilmalarining  ikkinchisida  uchmoq  fe’li 
ifodalagan  harakat  qushning  havodagi  qanotlarini  silkitib  qilgan  parvoziga 
o‘xshaydi. Shu boisdan uchmoq fe’li ifodalagan keyingi semema metaforikdir. 
Metafora  hosila  семема  hosil  qilishning  keng  tarqalgan  usuli  sifatida 
badiiy  uslubning,  nutqning  eng  muhim  vositasidan  hisoblanadi.    Tilning 
go‘zalligi va jozibadorligini ta’minlashda metaforalar muhim rol o‘ynaydi. Shu 
boisdan  jahon  tilshunosligida  metaforani  o‘rganuvchi  soha  (metaforalogiya) 
alohida yo‘nalish sifatida shakllangan. O‘zbek tilshunosligida metaforalarning 
o‘rganilishi  hali  ancha  sust  kechmoqda.  Bu  tilshunosligimizning  istiqbolli 
yo‘nalishlaridan biri maqomiga ko‘tariladi.   
Metaforik  hosila  ma’no  nutqda  juda  ko‘p  uchraydi.  Ammo  ularning 
lisoniylashgani  –  sememaga  aylangani  nisbatan  kam.  Qanot  (samolyot), 
uchmoq,  og‘iz  (qop)  kabi  leksemalarning  ushbu  hosila  ma’nosi  metaforik 
semema. 
Metaforik yo‘l bilan hosil bo‘lgan semema davrlar o‘tishi bilan o‘ziga xos 
atash semalari kasb etishi natijasida bosh sememasidan uzoqlashib, mustaqil 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
116 
holga  kelishi,  omonimik  tabiatga  ega  bo‘lishi  mumkin.  Masalan, 
adabiyotshunoslik termini sifatidagi fojiaifodasi umumiste’mol qo‘llanishdagi 
fojia  so‘zidan  ma’noviy  jihatdan  uzilib,  ularning  nomemalari  omonimik 
munosabatga  ega  bo‘lgan.  Shuningdek,  jo‘g‘rofiy  termin  bo‘lgan  qo‘ltiq 
umumiste’moldagi qo‘ltiq leksemasining omonimiga aylangan.  
Sinekdoxa  (gr.  synekdoche  –  “nisbatlash”)  yo‘li  bilan  hosil  qilingan 
ko‘chma ma’no deganda, biror narsaning nomi bilan uning biror qismini atash 
va, aksincha, biror narsaning qismi bilan u mansub butunni atash tushuniladi: 
1.  Besh  qo‘lini  og‘ziga  tiqadi.  2.  Ochildiboy  tirnoqqa  zor  edi.  Sinekdoxik  yo‘l 
bilan  hosil  qilingan  ma’noni  ham  lisoniy  va  nutqiy  ma’noga  bo‘lish  mumkin. 
Masalan,  keltirilgan  qo‘l,  tirnoq  leksemalarining  sinekdoxik  ma’nosi 
sememalashgan.