Ma’ruza matnlari

 
Mustaqil o‘qish uchun 
Tilshunoslikning o‘rni? 
Qadimda  ko‘plab  sharq  donishmandlari  fanlarni  tasniflash  bilan  shug‘ullanishgan.  Xususan, 
Abu  Rayhon  Beruniy  ham  o‘z  davridagi  fanlarni  tasniflashga  ayricha  yondashgan.  Bunda  u  o‘z 
davrida fanlarga qanday munosabatda bo‘linganligiga tayangan. 
Mutafakkir  fanlarni  shu  tarzda  joylashtirganki,  unga  ko‘ra  tartib  sodda  va  tushunarli 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
56 
fanlardan  boshlanib,  qiyiniga  qarab  yo‘l  olgan.  Birinchi  fanni  o‘zlashtirish  uchun  boshqa  fanni 
bilish talab qilinmasligi e’tiborga olingan. Ikkinchi fanni o‘zlashtirish uchun, albatta, birinchi fanni 
o‘zlashtirish  shartligi  nazarda  tutilgan.  Uchinchi  fanni  o‘zlashtirish  esa  undan  oldingi  fanni 
o‘zlashtirish  tayangan.  Olimning  tasnifida  birinchi  o‘rinni  matematikaga  bergan.  Matematikani 
o‘zlashtirish  uchun  boshqa  fanni  o‘zlashtirish  talab  qilinmagan.  Ikkinchi  o‘rinda  fizika  turgan. 
Fizikani egallash uchun avval matematikani to‘liq o‘zlashtirish, keyin bu fanga o‘tish zarur bo‘lgan.  
Shu  tariqa,  uchinchi  o‘rinda  kimyoga  o‘rin  berilib,  kimyogar  avval  matematikani,  keyin  fizikani 
mukammal egallashi, so‘ngra kimyoga o‘tishi kerak bo‘lgan. Va keyingi o‘rin biologiyaga berilgan 
bo‘lib,  bunda  ham  yuqoridagi  qonuniyatga  tayanilgan.  Xullas,  ro‘yxatning  oxiridan  falsafa  o‘rin 
olgan.  Demak,  haqiqiy  faylasuf  bo‘lish  uchun  o‘z  davridagi  barcha  fanlarni  to‘liq  va  mukammal 
o‘zlashtirish  talab  qilingan.  Axir,  bejiz  Abu  Rayhon  Beruniy,  Ibn  Sino,  Abu  Nasr  Forobiy  kabi 
ajdodlarimiz faylasuflar sanalmagan. 
Xo‘sh, filologiya fanlari, xususan, tilshunoslikning fanlar tasnifida tutgan o‘rni qanday bo‘lgan 
degan haqli savol tug‘iladi. 
Birinchidan, u zamonlarda tilshunoslik degan alohida fan bo‘lmagan va u falsafaning tarkibida 
bo‘lgan. Demak, ko‘rinadiki, tilshunoslikka ham tasnifning oxiridan o‘rin berilgan deyish mumkin. 
Bilasizmi,  bu  nimadan  dalolat  beradi?  Demak,  mantiqan  yondashadigan  bo‘lsak,  tilshunoslikni 
o‘zlashtirish  uchun  ham  boshqa  barcha  fanlarni  to‘liq  o‘zlashtirish  shart  ekan-da.  Ha,  shunday. 
Chunki  tilshunos,  deylik,  lug‘at  tuzish  bilan  shug‘ullanayapti.  U  har  bir  so‘zning  ma’nosini 
tushungan  holda  izohlamas  ekan,  bu  izohni  boshqalarning  ham  tushunishi  mahol.  Masalan, 
matematikadagi  tangens,  sinus,  fizikadagi  qarshilik  kuchi,  massa,  tezlik,  kimyodagi  oksidlanish, 
laktonoidlar  kabi  terminlarning  ma’nosini  va  mohiyatini  tushunmasdan  turib  qanday  izohlash 
mumkin?  Ko‘rinadiki,  bobomiz  Abu  Rayhon  Beruniy  tasnifi  ham  qat’iy  qonuniyatga,  va,  obrazli 
qilib aytganda, achchiq haqiqatga asoslangan.