Ma’ruza matnlari

 
Mantiqiy mishohada uchun 
1. So‘z oxirida undosh jarangsizlashdi. Daryo qirg‘oqqa ta’sir qildimi yoki qirg‘oq daryoga? 
2.Ertakda  Yalmog‘iz  paydo  bo‘lganda,  supurgi  yo‘qolib  qoladi.  Supurgi  paydo  bo‘lganda 
yalmog‘iz yo‘q bo‘ladi. Ular almashib turar edi. Bola Yalmog‘izni qanday yo‘qotdi? Buni pozitsiya va 
tovushlar munosabatiga qanday bog‘laysiz? 
 
 
Unli  fonema  yaxlit  sistemani  tashkil  etib,  bu  sistema  ham  o‘z  navbatida 
sistemachalarga 
bo‘linadi. 
[i] 
va 
[u] 
fonemalari 
“yuqoritor” 
belgisiostidabirlashib, 
bundaybelgigaegabo‘lmaganfonemalardanajraladi. 
Quyida  har  bir  unli  fonemaning  sistemaviy  xususiyatlarini  jadvalda  aks 
ettiramiz: 
 
Fonema 
Sistema hosil qiluvchi 
belgisi 
Sistemada hosil 
bo‘luvchi belgisi 
Sistemaga betaraf 
belgisi 
[a] 
 
Sof ovozdan ibrat 
Quyi keng, 
lablanmagan 
 
[o] 
Quyi keng, 
lablangan 
[e] 
O‘rta keng, 
lablanmagan 
[o‘] 
O‘rta keng, 
lablangan 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
69 
[i] 
Yuqori tor, 
lablanmagan 
[u] 
Yuqori tor, 
lablangan 
 
Unli  fonemalar  paradigmasi  katta  va  kichik  paradigmalardan  iborat. 
Lablangan va lablanmagan unlilar ichki paradigmalarni hosil qiladi. Lablangan 
unlilar  ichki  paradigmasini  jadvalda  sistemaviy  xususiyatlari  asosida 
quyidagicha berish mumkin. 
Lablangan unlilar paradigmasi: 
 
Fonema 
Sistema hosil qiluvchi 
belgisi 
Sistemada hosil 
bo‘luvchi belgisi 
Sistemaga betaraf 
belgisi 
[o] 
 
Lablangan  
Quyi keng  
 
Sof ovozdan iborat 
[o‘] 
O‘rta keng  
[u] 
Yuqori tor  
 
Lablanmagan unlilar paradigmasi: 
 
Fonema 
Sistema hosil qiluvchi 
belgisi 
Sistemada hosil 
bo‘luvchi belgisi 
Sistemaga betaraf 
belgisi 
[a] 
 
Lablanmagan  
Quyi keng  
 
Sof ovozdan iborat 
[e] 
O‘rta keng  
[i] 
Yuqori tor  
 
Keng/torlik  xususiyatiga  ko‘ra  unlilar  uchta  ichki  paradigmani  tashkil 
qiladi:  yuqori  tor  unlilar  paradigmasi,  o‘rta  keng  unlilar  paradigmasi,  quyi 
keng unlilar paradigmasi.  
Yuqori tor unlilar paradigmasi: 
 
Fonema 
Sistema hosil qiluvchi 
belgisi 
Sistemada hosil 
bo‘luvchi belgisi 
Sistemaga betaraf 
belgisi 
[i] 
 Tor  
Lablanmagan  
Yuqori  
[u] 
Lablangan  
 
O‘rta keng unlilar paradigmasi: 
 
Fonema 
Sistema hosil qiluvchi 
belgisi 
Sistemada hosil 
bo‘luvchi belgisi 
Sistemaga betaraf 
belgisi 
[e] 
Keng 
lablanmagan 
O‘rta 
[o‘] 
lablangan 
 
Quyi keng unlilar paradigmasi: 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
70 
 
Fonema 
Sistema hosil qiluvchi 
belgisi 
Sistemada hosil 
bo‘luvchi belgisi 
Sistemaga betaraf 
belgisi 
[a] 
Кенг 
lablanmagan 
 Quyi  
[o] 
lablangan 
 
Aytish  mumkinki,  [i]  va  [u]  kichik  paradigmasi  a’zolari  farqlovchi 
belgilari  ([i]  –  lablanmaganlik  va  [u]–  lablanganlik  belgilari)  asosida  o‘z 
mustaqilliklarini  saqlab  qoladi  va  ziddiyatda  turadi.  [e]~[o‘]  sistemachasi 
“o‘rta  keng”  belgisiga  ko‘ra  [i]~[u]  sistemachasidan  ham,  [e]~[o] 
sistemachasidan ham farqlanadi. 
Ma’lum bo‘ladiki, katta paradigma uchun sistema hosil qiluvchi belgi ichki 
paradigma  uchun  sistemaga  betaraf  belgiga  aylanib  qoladi.  Bu  sistemaning 
ichki sistemalarga bo‘linishlaridagi qonuniyatlardan biridir.  
Demak, unli fonemaning har biri uch belgidan iborat:  
[i]– yuqori, tor, lablanmagan 
[u] – yuqori, tor, lablangan 
[e] – o‘rta, keng, lablanmagan 
[o‘] – o‘rta, keng, lablangan 
[a] – quyi, keng, lablanmagan 
[o] – quyi, keng, lablangan. 
Tilning  ko‘tarilish  darajasi  birlashtiruvchi  belgi  bo‘lganda  (masalan,  [i], 
[u]unlilari  “torlik”  belgisi  ostida  birlashadi)  lablanganlik-lablanmaganlik 
farqlovchi  belgi  sanaladi:  [i]  –  lablanmagan,  [u]–  lablangan.  “Lablanganlik” 
birlashtiruvchi  belgi  bo‘lganda,  tilning  ko‘tarilish  darajasi  farqlovchi  belgi 
sanaladi.  Masalan,  [i],  [e],  [a]  unlilari  “lablanmaganlik”  umumiy 
birlashtiruvchi belgisiga ega, biroq “yuqori” ([i]), “o‘rta” ([e]), “quyi” ([a]) lik 
belgilari bu fonemalarning farqlovchi belgilari sanaladi.