Ma’ruza matnlari

 
Mustaqil o‘qish uchun 
Fonetik qirg‘oqlarda 
Fonemalar nuqda tovushlar sifatida voqelanganda bamisoli daryo oqimiga o‘xshaydi.  
Tog‘dan  oqib  tushayotgan  daryoni  ko‘z  oldingizga  keltiring.  Kengliklarda  yoyilib,  bemalol 
yayrab  oqadi.  Torliklarga  kelganda  shovqin  solib,  sharsharaga  aylanadi,  har  tarafga  otiladi, 
qirg‘oqlarga zarb bilan urilib, uni yemiradi, o‘zi ham yana orqaga qaytadi. O‘tkir toshlarga zarba 
beradi, ba’zan ularni joyidan siljitib yuboradi.  
Fonemalar ham ham xuddi daryo suvi kabi har xil sharoitlarga tushadi, qulay sharoitlarda 
o‘z  mohiyatini  saqlaydi,  oqim  uchun  noqulay  joylarda  yo  sharoitga  moslashadi,  yoki  sharoitni 
o‘ziga moslashtiradi.  
Masalan, a unli fonemasini olaylik. Alam, bolam, katta so‘zlarida lablanmaganlik va kenglik 
xususiyatini  saqlab  qoladi.  Bu  uning  uchun  qulay  sharoit.  Lekin  qara,  havas,  g‘alaba  so‘zlarida 
yonidagi undoshlarga moslashib, lablanishga moyillik sezadi. Nutq a’zolari qulay va oson yo‘l bilan 
tovushlarni  talaffuz  qilishga  intiladi.  Bu  unlilarning  til  orqa  undoshlari  qurshovida  kelganida 
yaqqol ko‘zga tashlanadi. Shu boisdan ayrim o‘zbek shevalarida qara, g‘alaba so‘zlaridagi (a) unlisi 
(o) tarzida yoki (a) bilan (o) oralig‘ida talaffuz qilinadi.  
Nutq tovushlarining o‘z mohiyatini saqlab qoladigan qulay sharoiti kuchli pozitsiya deyiladi. 
Masalan, alam va olam so‘zlaridagi (a) va (o) unlilarining talaffuz sharoiti kuchli pozitsiyaga misol 
bo‘ladi.  
Bir  nutq  tovushini  boshqasidan  farqlovchi  belgilar  kuchsizlanadigan,  tovushlararo  farqlar 
so‘nadigan  pozitsiya  kuchsiz  pozitsiya  deyiladi.  Masalan,  qanot  so‘zidagi  (a)  tovushi 
voqelanayotgan  pozitsiya  kuchsiz  pozitsiya  hisoblanadi.  Chunki  talaffuzda  (a)  tovushini  (o) 
tovushidan  farqlash  qiyinlashadi.  Yoki  kitob  so‘zi  oxirida  (b)  tovishini  (p)  tovushidan,  qiz  so‘zi 
oxirida (z) tovushini (s) tovushidan farqlash qiyin.  
Ana shu kuchsiz pozitsiyalar imloda xatoliklar kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.  
Ammo esda tutish lozimki, daryo turli darajadagi qirg‘oqlarda qanchalik eshilib-buralmasin, 
kengayib-toraymasin,  baribir  u  bitta  daryo,  boshqa  daryoga  aylanib  ketmaydi.  Lekin  bizning 
ko‘zlarimiz  daryoni  turli  o‘rinlarda  ko‘rib,  bir  holatini  ikkinchi  holatiga  o‘xshata  olmay, 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
68 
hayratlanadi, xolos.        
 
 
Unli  fonemalarning  asosiy  belgilariga  ko‘ra  tasnifi  quyidagicha    (15-
jadval): 
15-jadval 
Fonemalar 
Asosiy belgilari 
 
Tilning 
ko‘tarilish 
darajasi 
Lablanish belgisi 
 
Yuqori 
O‘rta  Quyi  Lablangan  Lablanmagan 
[i] 
+ 
 
 
 
+ 
[u] 
+ 
 
 
+ 
 
[o‘] 
 
+ 
 
+ 
 
[o] 
 
 
+ 
+ 
 
[e] 
 
+ 
 
 
+ 
[a] 
 
 
+ 
 
+ 
 
Jadvaldan  ko‘rinadiki,  tilning  ko‘tarilish  darajasiga  ko‘ra  unli  fonemalar 
uch pog‘onali, lablanish belgisiga ko‘ra ikki pog‘onali sistemani hosil qiladi.