Маъруза матнлари

8-MAVZU. Maktabda jamoa (xor) bo’lib kuylash.
Reja : 1. Ommaviy musiqa madaniyati tarbiyasida

jamoa bo’lib kuylashning tarbiyaviy ahamiyati

va imkoniyatlari.

2. Turli yosh bosqichlarida bolalarning ovoz

xususiyatlari.

3. Mutatsiya davri, uning muammolari.
Xor bo’lib kuylash – jamoaviy ijrochilik faoliyatining shakllaridan biri. U maktab o’quvchilarining kuylash madaniyatini rivojlantirishda, ularning umumiy va musiqiy dunyoqarashlarini shakllantirishda, ma’naviy kamolga erishishlarida muhim ahamiyatga egadir.

Musiqa madaniyati fanidan ta’lim standartiga asosan jamoa bo’lib kuylash faoliyati o’quvchilarni musiqiy o’quv qobiliyati hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun zarurdir. Sinfda jamoa bo’lib kuylash jarayonida o’quvchi o’z ovoz ijrosini boshqarishni, ustozlari ijrosini eshitib, kuzatishni hamda ular bilan bahamjihat jo’rovozlik qilishga intiladi.

O’zbek xalq qo’shiqlari, o’zbek bastakorlari va kompozitorlari qo’shiqlari, jahon hamda qardosh xalqlari kompozitorlari qo’shiqlari, mahalliy musiqa uslublariga oid folklor qo’shiqlari, maqom aytim yo’llaridan namunalarni o’zlashtiradi.

Musiqiy repertuarning badiiy ijrosini ta’minlashning o’quvchilar musiqa madaniyatini tarbiyalashda alohida o’rni bor. Musiqa asari, jumladan qo’shiqlarni mazmunli, ifodali ijro etish ushbu faoliyatga alohida e’tibor berish zarur. Zero, musiqa pedagogikasi fani olimlaridan biri N.L.Grodzenskayaning ta’kidlashicha: «Qo’shiq o’rgatishda biz nafaqat uning sifatiga, balki ijro darajasiga jiddiy qarashimiz kerak. Biz bolalarda qo’shiq ijrosi haqidagi ongli mulohazalarni uyg’otib, qo’shiq ustida ishlash- bu ijodiy jarayon ekanligini idrok etib tushunishlariga harakat qilmog’imiz lozim».

Jamoa bo’lib kuylash- o’quvchilar amalga oshiradigan faoliyat kuylash ovozi amaliy jihatdan barchada tarbiyalanishi mumkin.

Avvalo ovoz hosil bo’lishi xususida:

Tovush hosil bo’lishi ovoz apparatining harakati natijasida sodir bo’ladi. Bu apparat uch qismdan iborat: 1) Nafas organlari (o’pka, bronx, traxeya-tomoqning nafas yo’li), 2) hiqildoq (ovoz pardalari joylashgan qism), 3) rezonatorlar (yutkin, og’iz va burun).

Ovoz apparatining har bir qismi bir-biri bilan chambarchas bog’langan. Tovush quyidagicha hosil qilinadi: o’pkadan chiqayotgan havo oqimi bronh, traheya orqali tomoqqa keladi va u erda ovoz pardalari to’siqiga uchraydi. Havo bosimi ta’sirida ovoz pardalari harakatga kiradi, ularning takroriy ochilib yopilishi va tebranishi natijasida havo to’lqinlari- tovush hosil qiladi.

Tovush hosil qilish bilan bog’liq bo’lmagan holdagi odatdagi nafas olish jarayonida ovoz pardalari sokin holatda bo’lib, havo uch burchak shaklidagi ovoz teshigidan erkin o’tadi. Tovush hosil bo’lishida ovoz teshigi torayadi. Tovush baland pardalarga ko’tarilgan sari ovoz teshigi torayib boradi va eng yuqori parda tovushlariga yetganda teshik berkiladi.

Xonandaning ovozi tovush kuchi, tembri va balandligi bilangina emas, balki diapazoni bilan ham harakterlidir. Ovoz diapazoni eng past tovushdan eng baland tovush oralig’idagi hajmni o’z ichiga oladi. Registr ovoz diapazonining bir qismi bo’lib, tembr va tovush yo’nalishining bir-biri bilan moyilligiga asoslanib aniqlanadi.

Yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda kuylash faoliyatini o’stirish sog’lom ovoz apparatini rivojlanishiga yordam beradi. Umumiy musiqiy ta’limda o’qituvchi ishining muvaffaqiyati ko’pincha u jamoa bo’lib kuylashning tarbiyaviy ahamiyatini qay darajada to’g’ri anglab olishi, o’quvchilarda kuylash malakalarini rivojlantirish metod va usullarini, bolalar ovoz xususiyatlarini bilish darajasi, asarni o’zlashtirish bo’yicha ishlarni tashkil etish mahorati bilan belgilanadi.

O’qituvchining musiqa madaniyati darsiga vokal-xor faoliyatiga munosabati ishining umumiy natijasiga ta’sir etadi, albatta. Kuylash sevimli, ommaviy turlardan biridir. Zero, Respublikamiz rahbariyati ommani, ayniqsa, yosh avlodning ma’naviy-ma’rifiy tarbiyasida musiqa, qo’shiq san’atining beqiyos ahamiyatini nazarda tutib, diyorimizda har yili «qo’shiq bayramlari», turli darajadagi ko’rik-tanlovlar, festivallarni muntazam o’tkazib kelmoqda. Ayni paytda ta’kidlab o’tish joizki, bunda ommaviy kuylash san’ati rivojlanib bormoqda. Bu davrda o’g’il bolalar ovozi shartli ravishda erkakcha ovoz, qiz bolalar ovozi esa balog’atli xotin-qizlar ovozi tipiga asta –sekin o’ta boshlaydi.

Mutatsiya bolalar voyaga yetayotgan davrdagi ovoz o’zgarishi (ovozning rasta bo’lishi)dir. Mutatsiya davri odatda bolalarning 12-13 yoshida boshlanib, 16-17 yoshigacha, goho undan ko’p yoshgacha ham davom etishi mumkin. Bunday davrda bolalar ovozi ortiqcha kuylashga kuchi yetmaydi va diqqat hamda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lishni talab qiladi. O’g’il bolalarda halqum tez o’sadi, ovoz pardalari uzunlashadi, ovoz pasayib kichik oktava tovushlariga o’ta boshlaydi. Ba’zi vaqtda mutatsiya davri og’ir va har hil holatda o’tishi sababli mashg’ulotlarni vaqtincha to’htatish zarur bo’lib qoladi. Qiz bolalarda mutatsiya osoyishta, asoratsiz o’tadi. Lekin shunga qaramay, qizlarning ovozini ham ehtiyot qilish zarur. Xonandalik rejimiga rioya qilinsa, mutatsiya davrining yengil o’tishiga yordam beradi.

O’g’il bolalar tomog’ida ovoz boylamlari yo’g’onlashadi, qizaradi, qirg’oqlarida ba’zan shishlar paydo bo’ladi. Natijada diapozon qisqarib, yuqori pardalarni kuylash og’irlashadi, tez charchash holatlari ro’y beradi. Mutatsiya davrida o’g’il va qiz bolalarda asho’la o’rgatish ishi mas’uliyatni talab etadi. Qo’shiqlar bolalarning ovoz imkoniyatlariga mos tushishi va dars davomida ovozlarni asrab-avaylagan holda o’rgatilishi lozim. Darsning asosiy qismini qo’shiq o’rgatishga sarf etib ovozlarni charchatmaslik lozim. Ovozlarni partiyalarga aniq ajratib, ikki ovozda asho’la ayttirish ovoz tarbiyasining muhim vositasidir. O’qituvchining asosiy vazifalari:

1. 
   Sinfdagi umumiy kayfiyatni va bolalarning musiqa madaniyati darsiga, musiqa san’atiga bo’lgan munosabatini har tomonlama o’rganib hisobga olish.
   
2. 
   Har bir o’quvchining psixologik va fiziologik jihatdan chuqur o’rganish, uning ovoz o’sishi, mutatsiya davrini hisobga olib ovoz partiyasini belgilab olish.
   
3. 
   Bolalarni musiqa san’ati va darsga qiziqtirish. Musiqa – bu ruh ozug’i, hayotning badiiy aksi, inson qalbining yo’ldoshi ekanligi haqida tushuncha hosil eta bilish.
   
4. 
   Musiqa mazmunini madaniy hayotimiz bilan bog’lab o’tish uning vositasida axloqiy-estetik tarbiya berish, dars mazmunini boshqa predmetlar bilan bog’liq olib borish.
   

Shunday qilib, musiqa madaniyati darslarining jamoa (xor) bo’lib kuylash faoliyatida tavsiya etilgan musiqiy-o’quv materiallar ta’lim mazmunini tashkil etadi. Shu bois, ushbu faoliyatni tashkil etishda bolalarning nafas olish ustida ishlash, ovoz hosil etish, soz ustida ishlash kabilarga jiddiy e’tibor berish maqsadga muvofiqdir.

Savollar:

1. 
   Jamoaviy aytim tushunchasi haqida.
   
2. 
   Musiqa pedagogikasi fani mutaxassis olimlarining jamoaviy aytim ahamiyati xususida.
   
3. 
   Ovoz hosil bo’lish holati.
   
4. 
   Mutatsiya davri nima?
   
5. 
   O’qituvchining asosiy vazifalari.