ma’ruza matnlari –MA’ruza mavzu. ENERGIYA HAQIDA ASOSIY ma’lumotlar. Reja

---

1.1 MA’RUZA MATNLARI 
 
1 –MA’RUZA 
MAVZU. ENERGIYA HAQIDA ASOSIY MA’LUMOTLAR. 
Reja 
1. Elektrotexnika fani uning predmeti va strukturasi. 
2. Asosiy elektrik va energetik tushunchalar. 
3. Mamlakatimiz elektroenergetikasi xaqida ma‟lumotlar. 
4. Jaxon elektroenergetikasi va global muammolar.
Tayanch sо‘z va iboralar: 
Energiya, elektroenergetika, generator, gidrogenerator, turbogenerator, elektrostansiya, 
elektr liniyalari, elektr uzatish, elektr energiyasini ishlab chiqarish, elektr toki, magnit, magnit 
maydoni, elektron, zaryadlangan zarra, ion, elektr razryadi, atomning energetik xolati, elektr 
quvvati, buyuk portlash, galaktika, koinot, energiyaning saqlanishi, nuklon, termoyadro 
reaksiyalari, muqobil energiya, an‟anaviy energetika, quyosh energiyasi, shamol energiyasi, 
geotermal energiya, bioenergiya, kimyoviy energiya. 
Kirish 
Insonlar qadim zamonlardan buyon elektr xodisalarini amalda kо„rib, uni о„rganib, xatto 
undan foydalanib kelgan, lekin to 19-asrning о„rtalarigacha elektr va magnit maydonlari aloxida 
о„rganib kelingan va aloxida xodisalar deb qaralgan. 1820 yilda Ersted elektr tokining magnit 
strelkasiga tasirini о„rgangandan sо„ng elektr va magnit maydonlari yagona fizik xodisaning ikki 
tomoni ekanligi isbotlandi va elektr soxasida amaliy ishlar avj olib ketdi. 1831 yilda Faradey 
elektromagnitik induksiya xodisasini kashf etdi. Shu davrdan boshlab elektrotexnika taraqqiyotida 
yangi, tezkor suratlar bilan rivojlanish bosqichi boshlandi. 
Faradeyning elektromagnitik induksiya qonuni asosida Maksvell о„zining mashxur 
elektromagnitik maydon nazariyasini yaratdi, Gers elektromagnitik tо„lqinlarni amalda о„rganishga 
asos soldi. Ana shu tariqa 19-asrda sanoat elektrotexnikasi paydo bо„la boshladi. Elektr 
energiyasidan eng avval yoritish (yoyli lampalar) va telegrafda foydalanildi, sо„ngra chо„g„lanma 
tolali lampalar, elektr generatorlari, dvigatellari paydo bо„ldi. Shu davrdan boshlab elektr energiyasi 
jamiyat xayotiga chuqur kirib bordi va elektr ta‟minoti xayotiy extiyojga aylandi. 
19 - asrning 80- yillarida о„zgaruvchan tok generatorining, ayniqsa mashxur rus injeneri M. 
O. Dolivo-Dobrovolskiy tomonidan uch fazali tok ishlab chiqarishning ixtiro qilinishi 
elektrotexnika taraqqiyoti va uning jamiyat xayotiga kirib borishida yana bir yangi bosqichni 
boshlab berdi. Shundan sо„ng barcha davlarlarda intensiv ravishda elektrlashtirish ishlari avj olib 
ketdi. Elektrostansiyalar qurilishi, uning quvvatini oshirish jadal rivojlanib bordi. Agar 19-asrning 
oxirida eng katta issiqlik elektrostansiyalarining quvvati 50 MW bо„lgan bо„lsa, 20-asrning 40-
yillarida ularning quvvati 250 MW gacha yetdi, 60-yillarda esa 600 MW gacha ortdi, xozirgi kunda 
esa о„nlab GW ni tashkil qiladi. 
Elektrostansiyalarning quvvati ularda о„rnatilgan yakka generatorlar quvvati bilan 
aniqlanadi, agar 20-asrning boshlaridagi dastlabki gidrogeneratorlarning (gidroelektr stansiyalari 
uchun mо„ljallangan generatorlar) quvvati 2 MW bо„lgan bо„lsa, xozirgi kunda energetika 
tizimlarida 800 MW va undan ortiq quvvatli gidrogeneratorlar, 1200MW quvvatli turbogeneratorlar 
(issiqlik elektr stansiyalari uchun mо„ljallangan generator) ishlab turibdi. 
Mamlakatni elektr energiyasi bilan taminlash xamma zamonlarda va xamma davlatlarda
xam eng dolzarb masala xisoblangan. Bugungi kunda, sir emaski, sanoat taraqqiyoti va axolining 
turmush darajasi elektroenergetika taraqqiyoti bilan bog„liq. 
Shunday qilib, elektrotexnikaning taraqiyot bosqichlariga nazar solsak, uning rivojlanishi 
xayotiy extiyojlardan kelib chiqishini kо„ramiz. Ayniqsa, bugungi, texnikaning intensiv 
taraqqiyoti davrida jamiyat taraqqiyoti va xayotiy extiyojlar elektroenergerika oldiga yangi talablar 
qо„ymoqda. Bular elektr energiyasiga bо„lgan extiyojning tinimsiz ortishi, elektr energiya 

---

ta‟minotining sifat darajasiga bо„lgan talablar (uzluksizligi, kuchlanishning me‟rda bо„lishi), uning 
narxi, ekologik va xavfsizlik va xokazo boshqa talablardir.