Ma`ruza matni Portret kompozistiyasi

Ma`ruza matni

Portret kompozistiyasi

Yuqorida bajarilgan vazifalar, asosan, boshning ranpas-viriga karatilgan edi. Portret kompozistiyasi, badiiy obraz, umuman ijodiy vazifalar tugrisida srz yuritmadik. Kompozistiya mashgulotlarida bu mavzu muxim Urin tutadi. Rangtasvir xususiyati ustida ran ketganda bu mavzuga kushimcha ijodiy portretning ba’zi bir talablari xakida fikr yuritsak.

Portretning tugri topilgan echimi uning plastik xarakteristikasi, ruhiy xolati, psixologiyasini, shuningdek, uning millatini xam aniq ochib beradi.

Tomoshabinning asosiy diqqati portretning bosh, yuz qismiga kuproq qaratilgan buladi. Portretda eng muhimi uning kurinishi va yuz ifodasidir. Aynan shu ifodada insonning ichki ruxiy dunyosi aks etadi. Inson xarakterini, umuman butun borligini yorqin namoyon etadigan ifodani topish juda muximdir. Boshka detallar esa uni tuldiradi va kuchaytiradi. Inson tasvirida kuz, burun va lablar uning xarakterini ifodalaydi.

Kuzdagi rangdor pardaning rangi odamda xayotiy kuchlar bor - yukligini kursatadi: kora, jigarrang va yashil kuz pardasi¹ - jushkinlikdan, gayratdan; moviy rang - ta’sirchanlikdan; och jigarrang parda - tortinchoklikdan dalolat beradi.
Yaponiyada kirkka yakin kuz turlari u^zaR° farklanadi va muayyan xayvonga xos xatti-xarakatdagi kuzlar usha turdagi odamga xos deb xisoblanadi. Burun xakida - burun shakli 40 yoshdan keyin barkarorlashadi. Risoladagidek burunning uchi yumalok, parraklari yakkol shakllangan buladi. Burun teshiklarining xaddan ziyod kaggaligi shaxsiyatdagi nukson- lardan darak beradi. Buruni chiroyli odam kuchli shaxe xisoblanadi.

Broshar. Ayol portreta. Ka.yu.m


I.Oripova «Dilbar».

Uzun burun, odatda, yakkol kurinib turuvchi shaxsiyat belgisidir. Pekin u turli kurinishda xilma-xil ma’nolarni anglatadi.
Masalan, kuzlar, ogiz va daxan bilan uygun keluvchi uzun burun kuchli xarakterdan va, aksincha, kiska burun ochik kungillik va nekbinlikdan dalolat beradi.
Suyakdor uzun burun - takabburlik, kapondimoglik, shurtumshukdik belgisi. Suyakdor, uzun va kirgiy burun esa kupincha badkovok odamlarda uchraydi. Agar uzun burunda kanshari juda past, kiyshik yoki kundalang chiziklari bulsa, bu - kasallik alomati. Pekin yuzning umumiy uygunligida kasallik alomati muxim rol uynamaydi. Yaponlar baland va tekis kansharni risoladagidek deb bilishadi. Bunday kanshar soglom odamlarda buladi.
Burunning uchi xam odam xakida kup ma’lumot beradi. Burunning uchi tomchiga uxshab osilib turuvchi odam, odatda, xushchakchak, serzavk buladi. Kush tumshugiga uxshab kayrilgan burun ayyor, makkor va kupincha kek sakdovchi odamlarda uchraydi. Burun uchining katta va etdor bulishi - samimiylik, sidkidillik belgisi. Burun uchining baland bulib tusigining oldinga chikib turishi kishi uzini tutib turolmasligi, uzboshimcha, beboshligini kursatadi. Burun uchining ikkiga bulinib turishi - jur’atsizlik, tortinchoklik alomati. Kuyingan, kunuvchan odamning burun teshiklari juda kichkina buladi. Burun parraklarining kattaligi - manmanlik belgisi. Kizil burun axloksizlikni anglatadi. Chutirga uxshash kizil burun esa, odatda, arokxurlarda uchraydi. Burun uchida kora doglar bulishi - kasallik alomati. Surraygan burun ayollarning yoshligi kiyin utganidan dalolat beradi. Birok bu belgilar 35 - 40 yoshdan keyingina yakkol kurina boshlaydi.

Mutaxassislarning fikriga Karaganda erkakpar, ayollar ogizining, ya’ni lab tuzilishida ma’lum ma’nolar yotar ekan. Kuyida uziga xos ana shunday lab tuzilishilarini rangtasvir mashgulotlar jarayonida amaliy ishlarida kullash uchun ta’rifini keltiramiz. Masalan, nimochik lablar - bunday kishilar uzlarining ayolvandligi bilan ajralib turadilar. Ular uzlarining yurish-turishlarida oxanrabo bordek, jalb kiluvchi buladilar. Agar erkak bulsa, shon-shuxrat va engiltaklik ma’nosini anglatadi. Labi xandonlar - ochik chexrali, suzamol, kirishimli, dustlarini kadriga etadigan, xar kanday sharoitga maslasha oladigan, xis-xayajoni bilan ajralib turadiganlar sirasiga kiradi. La’li gunchalar - kurinib turgan lablardagi nafis chiziklar, uziga xos mayin, ok kungil, iboli va xalolligidan nishonadir. Labi yaproklar - yupka lab soxiblari bosik, vazmin bulsalarda, xamisha maftunkordirlar. Kurinishdan kizikkon, lekin uzlarini tuta bilishda ularning oldiga tushadigani bulmaydi. Bundaylarni yuldan "urish" osonmas. Boisi, bunday ayollar xamisha tinik fikr yuritadilar. Uygunlashgan lablar - kandaydir iymanish va istixolaga borayotganligi sezilib turgandek bunday lab soxiblari aksariyatini ma’naviyati etarli bulib, yozuvchi, shoirlarga xosdir. Ular xakikat bilan kechirishni moxirona moslashtira bilishadi. Sezgir lablar - bunday kishilar ochik fe’l egalaridir. Ular kelishgan bulishlari bilan birga insonda yaxshi taassurot koldira oladigan xayotbaxshlik fazilatiga xam egadirlar. Etdor lablar - bundam kishilar xis-xayajonini boshkaradigan. katiyatli, xar kanday sharoitda uzlarining yurish-turishlarini nazorat kila oladiganlar sirasidandir.

Portretda qo’llar xam kazta axamiyatga ega. Kulga karab odamning kasbi, xarakteri, xatto bajaradigan ishini xam aniklash mumkin.
Bosh xarakteri uning burilib, egilib turishi, yuz mimikasi, gavdaning umumny xolati inson xarakterini ochishga yordam beradi. Insonning ichki ruxiy xolatini ifodalash rassomning muxim, asosiy vazifasidir. Xarakterli ishoralar xam rassom nazaridan qolmasligi zarur. Ular yuz ifodasiga moe bulishi kerak. Inson dunyokarashi uning ruxiyati, xar bir xarakati, uzini tutishi, vokealarga bulgan munosabati, fikrlashi xam obrazni tulakonli yoritishga yordam beradi. Kdrakat insonning eng zur uziga xos xarakteridir. Bu narsani faqat mavzuli asar ishlaganda emas, portret ustida ish yuritish jarayonida xam unutish kerak emas.
O’zbekistan xalq rassomi, professor, Respublika Badiiy Akademiya- ning faxriy akademigi Malik Nabiev yaratgan betakror tarixiy asarlar sirasiga «Beruniy portreti»ni kursatish mumkin.


M. Naoiev. «Adu Rayxon Beruniy».

Bu portret ustida izlanish 1949 yildan boshlanib 1973 yilgacha davom etadi. Tanikli musavvir bu portret ustida 32 yil izlandi. Bu siymo musavvir muykalamida jonlanib Abu Rayxon Beruniy kiyofasi yaratildi.


R. Axmedov. «Ona rylari».

Asarlarning jigarrangga moyil buyoklarda aks etishi ramziy jixat- dan maksadga muvofik bulib, bu siymo tarixiy shaxe ekanligidan dalolat berar edi. Ishlatilgan ranglardan tashkari tashki kiyofa, kiyim-kechaklarga, atrof-muxit tasviriga aloxida e’tibor berilishi xam tarixiy muxitni tomoshabinga ifodali kilib kursatishga imkon tug’dirgan.

Mutafakkir inson Beruniy obrazini rassom Malik Nabiev bir necha yillik izlanishlari, uzok vakt davomida mashakkatli ijodiy mexnat kilishi, alloma yashagan davrni urganishi, u yashagan joylarda bulishi xamda portretning bir necha bor eskiz va ranglamalarini ishlashi natijasida yuzaga keltirdi.
Portretda ilm muammolarini echishga choglangan, vazmin nigoxi esa olisga nazar tashlayotgan alloma siymosi ifoda etilgan. Rassom asarda ilm sirlarini echish uchun butun vujudi bilan kirishgan tarixiy shaxe, insonparvar olim Abu Rayxon Beruniyning butun salobatini, nufuzini gavdalantiradi. Kartinaning keyingi kurinishlaridagi kitoblar, tibbiyotda, ilm, fanga boglik bulgan buyumlar Beruniyning komusiy olim va mutafakkir inson ekanini yanada burttirib kursatilishiga xizmat kilgan.
Portret san’atida kiyim tanlanishi xam muxim urin tutadi. Kiyim insonning kasbi, kelib chikishi ichki ruxiy xolatini ochib berishga kumaklashuvchi vosita xamdir.
Portretda fon xam katta axamiyat kasb etadi. Muvaffakiyatli chikkan fon tasvirlanayotgan portret bilan uzviy boglik buladi.
Portret ishlaganda naturadagi katgalikdan kattarok ishlash maslaxat berilmaydi. Xar kanday asar ma’lum bir masofada kuriladi.
Portret san’atida uxshashlikni topish uta muxim. Uxshashliksiz portret, portret xisoblanmaydi. Inson tashki kiyofasini ichki kiyofasi bilan moe keltirish portretga xos xususiyatdir. Portret san’atida rassomning ushbu odam tugrisidagi fikri, tasavvuri yaratiladi.
Agar rassom portret yozishda etuk texnik usulni uzlashtirgan bulsa, dadil xarakatlar bilan rang va tue munosabatlarini moxirona uygunlash- tira olsa bu uning ulkan yutugidir.