Ma'ruza matni doc

Сезги органлари: Хар хил даражада ривожланган. Денгизларда яшовчи 
кўп қиллилардаги кўзлар ва пайпаслагичлар ривожланган, тупроқда яшовчи кам 
қиллиларда эса бу орган тараққий этмаган, лекин уларнинг терисида кўплаб 
сезги хужайралари мавжуд.Зулукларда бундай сезги хужайралар мураккаблашиб 
кўзларга айланади. Ҳалқалилар шунингдек кимёвий ва ёруғлик таассуротларини 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

сезувчи органларга эга. Айримлари тана мувозанатини сақлаш органларига ҳам 
эга.
Ҳаракат системаси: Ҳалқалиларнинг ҳаракати тери-мускул халтанинг 
қисқариши оқибатида рўй беради.Ҳалқали мускулларнинг қисқариши 
натижасида 
чувалчанглар 
танаси 
чўзилиб 
ингичгалашади, 
бўйлама 
мускулларнинг қисқариши, аксинча тананинг қисқаришига ва йўғонлашишига 
олиб келади. Иккала мускул қатламлардан ташқари халқалиларда бошқа 
мускуллар хам мавжуд.Елка-қорин, мускуллари хар хил ўсимталарнинг
мускуллари, сегментлари орасидаги тўсиқлардаги мускуллар ва хак. Бир 
вақтнинг ўзида бўйлама ва бошқа мускулларнинг қисқариш чувалчангларнинг 
танасини у ёки бу томонга бурилишига ва шу билан нафақат йўналишини 
ўзгаришига олиб келадию Халқали чувалчангларнинг кўпчилик денгизларда 
яшовчи вакилларида ёрдамчи харакат органлари пайдо бўлган. Булар тана 
ўсимталари бўлиб хисобланади. Хар тана сигментида бундай органлар бир 
жуфтдан иборат. Улар параподиялар деб юритилади. Параподиялар жуда кўп 
қилларга эга, қиллар махсус мускуллар ёрдамида харакатга келади. 
Қон айланиш системаси. Тана тузилишининг мураккабланиши, ҳаёт 
фаолиятини активлашганлиги туфайли халқали чувалчангларда тўқималарга 
кислородни ташувчи янги транспорт системаси-қон айланиш система тараққий 
этган. Бу система ичакнинг усти ва ости қисмларидан ўтувчи йирик бел ва қорин 
томирларидан, уларни бир-бири билан туташтирувчи ҳалқасимон қон 
томирларидан ва улардан тана бўйлаб тарқалувчи майда қон томирларидан 
ташкил топган.Юрак ривожланмаганлиги туфайли қон асосан елка ва олдинги 
халқасимон 
қон 
томирларининг 
қисқариши 
натижасида 
ҳаракатга 
келади.Шундай қилиб, ҳалқалиларнинг қон айланиш системаси ёпиқ тарзда 
тузилган. Қони қизғиш, яшил, сарғиш рангларда бўлади(гемоглобин ва бошқа 
пигментларнинг бўлишига қараб). 
Хазм системаси. Ўз вазифасини ўтовчи махсус бўлимларга ажратилган 
ва оғиз, ҳалқум, қизилўнгач, жиғилдон, мускулли ошқозон (ёмғир 
чувалчангларида) узун ўрта ичак, қисқа орқа,орқа ичак ва анал тешигидан 
иборат. Баъзиларида ичак найи бир неча ён халтачалар ҳосил қилади 
(зулукларда). 
Ичакда 
ҳазм 
безлар 
ва 
мускул 
тўқималар 
кучли 
ривожланган.Томоқ ва қизилўнгачга ҳазм безларининг йўли очилади. Кўпчилик 
йиртқич вакилларининг ҳалқуми жағлар билан қуролланган бўлиб, ўлжа 
яқинлашгач томоқ ташқарисига очилади. Тупроқда яшовчиларида ичак юзасини 
оширувчи махсус мослама-тифлозол пайдо бўлган.Ҳалқалиларнинг озиқа 
манбаи умуртқасиз ҳайвонлар ва ҳар хил чириндилар.