Ma’ruza materiallari 1-Mavzu: Kirish. Biologik kimyo kursining maqsad va vazifalari, metodlari, tarixi reja

Uglevodlar almashinuvi haqida umumiy tushuncha

Uglevodlarning parchalanishi

1. 
   Glikoliz
   
2. 
   Krebs sikli
   

Tayanch so’zlar: metabolism, katobolizm, anobolizm, prokariot, eukariot, bakteriya, virus, avtotrof, geterotrof, fotosintez, xemosintez
Tirik organizmlarda boradigan moddalar almashinuvi jarayonlarida uglevodlar muhim ahamiyatga ega. Avvalo bu birikmalar hujayra va to’qimalarda sodir bo’ladigan barcha sintetik reaksiyalarni energiya bilan ta`minlovchi asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Shubxasiz, uglevodlarning karbonat angidrid va suvgacha parchalanishi natijasida ularda to’plangan kimyoviy energiya ajralib chiqadi va energiyaga boy bo’lgan maxsus birikmalarning — ATF ning makroergik bog`larida to’planadi. Biroq uglevodlarning tirik organizmlarda bajaradigan vazifasi faqat ularga energiya etkazib berish bilan chegaralanib qolmaydi. Ularning parchalanishida bir qator oraliq birikmalar hosil bo’lib, bu birikmalar tirik organizmlarda uchraydigan boshqa organik moddalarning asosini tashkil etadigan yog` kislotalar, aminokislotalar va boshqa birlamchi mahsulotlar manbai hamdir.

Tirik organizmlar tarkibida uchraydigan barcha polisaxaridlar va oligosaxaridlar bir qator fermentlar ishtirokida avval monosaxaridlargacha parchalanadi. Hosil bo’lgan monosaxaridlarning reaktsion qobiliyati ancha past bo’lib, keyingi almashinuv reaksiyalarida ishtirok etishi uchun ularni ma`lum miqdordagi energiya bilan ta`minlash kerak. Bunga erkin monosaxaridlarni energiyaga boy bo’lgan birikmalar bilan reaksiyaga kirishib, fosforli efirlar hosil qilish tufayli erishiladi. Erkin monosaxaridlarning fosforlanish reaksiyalari ularning parchalanishidagi muhim bosqichlardan biri hisoblanadi. Bunda reaktsion qobiliyati jihatdan monosaxaridlarga nisbatan birmuncha faol bo’lgan fosforli efirlar hosil bo’ladi va Shu sababli bu reaksiyalar ko’pincha faollashtirish reaksiyalari deb ham ataladi.⁵⁰

Monosaxaridlarning fosforli efirlari, xususan, glyukoza-6-fosfat hujayra va to’qimalarda ikki xil yo’l bilan parchalanadi. Birinchi xil parchalanish ikki bosqichdan iborat bo’lib, avval, glyukoza-6-fosfat ikkita uch uglerodli birikma — piruvat kislotagacha parchalanadi. Bu jarayon kislorodsiz sharoitda boradi va anaerob parchalanish yoki glikoliz deb ataladi. Glikolizda juda kam energiya ajralib chiqadi. Ikkinchi bosqichda esa piruvat kislota karbonat angidrid bilan suvgacha to’liq parchalanadi. Monosaxaridlar parchalanishining bu bosqichi faqat kislorodli sharoitda borganligi uchun aerob parchalanish yoki di-trikarbon kislotalar Krebs sikli deb ataladi. Ko’pincha bu jarayon sitrat yoki Krebs sikli deb yuritiladi. Piruvat kislotaning karbonat angidrid va suvgacha parchalanishida bir qator oraliq moddalar, di- va trikarbon kislotalar ishtirok etib, ularning bir-biriga aylanishi halqadan iborat. Glyukoza-6-fosfatniig birinchi yo’lda parchalanishi ikkita uch uglerodli birikma hosil bo’lishi bilan borganligi uchun bu yo’l ko’pincha dixotomik parchalanish deb ham ataladi.

Glyukoza-6-fosfatning ikkinchi xil parchalanishi uning oksidlanishi bilan bevosita bog`liq. Bunda glyukoza-6-fosfatdan bir molekula karbonat angidrid ajralib chiqishi tufayli besh uglerodli birikmalar — pentozalar hosil bo’ladi. Shuning uchun bu xildagi parchalanish ko’pincha pentozafosfatsikli yoki uglevodlarning apotomik parchalanishi deb ataladi.